Çokuluslu İşletmeler ve Doğrudan Yabancı Yatırımların İlişkisi Yatırımların İlişkisi

İşletmeler dış piyasalara açılarak uluslararasılaşma sürecine geçerler. Dışa açılma süreci daha avantajlı üretim, dağıtım yapma ve yüksek kâr elde edebilme amacıyla doğrudan yabancı yatırımlarla genişleyebilmektedir. Bu açıdan ilk olarak ihracatla başlayan dış piyasalara açılma süreçleri lisans anlaşmaları ile patent, know-how ve marka gibi hakların başka işletmelere kullandırma izinleri ile gelişmektedir. Şirketler için şubeler açmak, lisans anlaşmaları yapmak yoluyla bağlı firmalar kurmak veya yatırım yapılan ülkede ortaklıklar veya birleşmeler yoluyla ulusal sınırlar dışına çıkmak, doğrudan yabancı yatırım girişimleri olarak sayılabilirler. Böylece işletmeler çeşitli aşamalardan oluşan uluslarasılaşma sürecinden geçerek doğrudan yabancı yatırımlar yaparak çokuluslu şirket haline gelmektedir.

Esasen bir işletmenin çokuluslu olduğunun ifade edilebilmesi için en önemli adım, doğrudan yatırımlar ile üretim faaliyetlerinde bulunmasıdır. Bu işletmeler, günümüzde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının belirleyicisidirler ve amaçları dünya çapında kâr potansiyeline sahip bölgelere girerek yüksek kâr elde edebilmektir.

Günümüzde çokuluslu işletmeler (ÇUİ) ve doğrudan yabancı yatırımlar (DYY) iç içe geçmiş olgular olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir çatı altında ele alınması gerektiği düşünülen bu iki kavram arasındaki koparılamaz ilişkinin izahatını iki boyutta ele alabiliriz. Birinci boyutta ÇUİ ve DYY’lerin kavramsal olarak benzerlikleri ve birbirinden ayrılamaz ilişkileri, ikinci boyutta günümüzde büyük varlık veya cirolara sahip çokuluslu şirketlerinin küresel faaliyet zincirlerinin kontrolü ile büyüme ve yayılma anlayışındaki değişim ve dönüşümle sarmallaşan DYY ilişkileridir.

İlk olarak kavramsal tanımlardan doğan ilişki ele alınabilir. Bir önceki kısımda çokuluslu şirketlerin ve doğrudan yabancı yatırımların tanımları yapılmıştı. OECD Çokuluslu Şirketler Rehberi’nde, çokuluslu şirketler, genellikle birden fazla ülkede kurulu olup faaliyetlerini koordine edebilecekleri çeşitli şekillerde birbirlerine bağlı şirketlerden ve diğer kuruluşlardan oluşan işletmeler olarak ifade edilmiştir. Mülkiyetlerinin, özel, devlet eliyle ya da karma şekilde oluşturulabileceği çokuluslu şirketlerin ilişki içerisinde olduğu kuruluşlardan biri veya daha fazlası, diğerlerinin faaliyetleri üzerinde önemli bir etki sahibi olabilir43 denilmektedir. Bu iştirakler veya bağlı oraklıklar şeklinde gerçekleşebilir. Dolayısıyla, doğrudan sermaye yatırımları yaparak birden fazla ülkede gelir getiren aktif değerlere sahip olan veya bu işletmeleri kontrol edebilme gücüne sahip olan, dolayısıyla köken ülkesi dışında mal veya hizmet üreten firmalar 43 OECD. (2002). Çokuluslu işletmeler genel ilkeleri özet metin. OECD, Çokuluslu Şirketler Rehberi, s.7.

çokuluslu şirketler olarak nitelendirilmektedir. Unctad Dünya Yatırım Raporu’nda çokuluslu işletmelerin, bir ana şirketten ve bir de ana şirkete bağlı yabancı iştiraklerden oluşabileceği hatta bu iştiraklerin adi veya ticaret şirketi türünde olabileceği ifade edilmektedir. Burada çokuluslu şirket için ana şirket (kuruluş), genellikle, belirli bir özkaynak payına sahip olmakla birlikte kendi ülkesi dışındaki ülkelerde faaliyet gösteren diğer şirketlerin varlıklarını kontrol eden bir kuruluş olarak tanımlanmaktadır. Nitekim bu işletmeler yurtdışında yaptığı doğrudan yatırımlarla çokuluslu hale gelmektedir. Bu şirketlere ait hisselerin veya oy hakkının %10 veya daha fazlasına sahip bir özsermaye payının olması normalde varlığın kontrolü için eşik olarak kabul edilir.44 Bu anlamda doğrudan yabancı yatırımdan söz edilebilmesi için gerekli olan minimum %10’luk oran aynı zamanda çokuluslu şirketleşme için ana şirkete bağlı iştiraklerin kontrol mekanizmasını devreye sokan pay sahipliğinin minimum düzeyini de ifade etmektedir. Doğrudan yabancı yatırım (DYY) ise, uzun vadeli bir ilişki kurmak üzere yabancı iştirakler üzerinde kontrolü elinde bulundurmak suretiyle bir ana şirket veya çokuluslu şirket tarafından sağlanan bir uluslararası sermaye akışı45 olarak tanımlanmaktadır. Bu anlamda yabancı bir yatırımcının veya yurtdışında ikamet eden/çalışma izni bulunan Türk yatırımcının, Türkiye’de yeni bir şirket kurması, ana şirketine bağlı şube açması veya yalnızca hisse alımı konusunda minimum %10 oranında pay sahibi olacak şekilde yatırım yapması, doğrudan yabancı yatırım 44 Unctad. (2017). World Investment Report.

olarak kabul edilmektedir. Buradan da anlaşıldığı üzere yapılan doğrudan yabancı yatırımlarının tamamının çokuluslu olarak nitelendirilen işletmelerce yapıldığını ifade edemeyiz. Çünkü hem bireyler hem de devlet eliyle gerçekleştirilen doğrudan yabancı yatırımların varlığı da sözkonusudur. Ancak günümüzde yıllık ciroları birçok ülkenin gayrisafi yurtiçi hasılasından daha fazla olan çokulsulu şirketlerin varlığı da su götürmez bir gerçektir. Hatta yabancı sermaye yatırımlarının %90’ı gelişmiş ülkelerdeki çokuluslu şirketler tarafından gerçekleştirilmektedir.46 Yine ülkemizde 4875 sayılı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu’nda yapılan tanımlamaya göre borsalardan hisse alımı konusunda yatırımın doğrudan yatırım olarak kabul edilebilmesi için minimum %10’luk hisse alımının yapılmasının yeterliliği ifade edilmektedir. Nitekim şirket hisselerinin %10’luk seviyeden daha düşük miktardaki alımları portföy yatırımı olarak kabul edildiğinden doğrudan yatırımlardan ayrılmaktadır. Çokuluslu şirketler de karlı gördükleri şirketlerle ortaklık, birleşme veya satınalma yollarıyla birçok ülkede büyük yatırımlar yapmaktadırlar. İkinci olarak DYY ile ilişkisini ortaya koymak için ÇUŞ’ların küresel ticaretindeki tarihi sürecini ve günümüzde geldiği noktaları gözden geçirmekte fayda vardır. Çokuluslu işletmelerce yapılan ve doğrudan yabancı sermaye yatırımı olarak nitelendirilen yatırımlar ilk zamanlarda çoğunlukla hammadde sektöründe (petrol arama, 46 Erdil E. vd. Türkiye ekonomisinde yabancı sermayeli firmaların ar-ge etkinliklerinin analizi, mevcut durum, sorunlar ve çözüm önerileri. Yased Uluslararası Yatırımcılar Derneği, s.16.

madencilik) gerçekleşmiştir. Ancak son yüzyılda gelişmekte olan ülkelerdeki çokuluslu işletmeler, temel üretim ve maden çıkarma endüstrileriyle sınırlı olmaktan çıkıp imalat, montaj, iç pazarı geliştirme ve hizmet sektörlerini de kapsayan bir çeşitlilik kazanarak⁴⁷ hizmet ve bilişim sektörlerine olan yatırımlarında da büyük artışlar gerçekleştirmişlerdir. Çokuluslu işletmelerin yapısında görülen hızlı evrim, bunların doğrudan yabancı yatırımların hızla arttığı gelişmekte olduğu piyasalarda da fazlaca hissedilmiştir. Bu alanlarda uluslararası yatırımlar içerisinde halen en çok paya çokuluslu işletmeler sahip olup yapılan yatırımların daha çok uluslararası birleşmeler yoluyla yapılması yönünde bir eğilim görülmektedir. Bununla birlikte artık küçük ve orta ölçekli işletmeler tarafından yapılan yabancı yatırımların da arttığı ve uluslararası sahnede önemli bir rol kapmaya başladıkları görülmektedir. Uluslarası ticaret anlayışındaki yapısal değişim ve düzenlemelerle birlikte artık çokuluslu olarak tabir edilen büyük şirketler yatırımlarını daha çok tedarikçiler ve yükleniciler ile stratejik ittifak ve yakın ilişkiler kurarak gerçekleştirmektedirler. Özelllikle 1990’lardan itibaren üretim ve yatırım kararlarında yapısal değişimler yaşayan çokuluslu şirketler gerek yap-sat uygulamaları ile gerek ortaklık hakkı sağlamayan yöntemleri ile uluslararasılaşarak faaliyetlerini sürdürmektedirler. Artık çokuluslu şirketler tarafından büyük fonlarla yapılan doğrudan yatırımların yanısıra fason imalat, taşeron hizmetleri, vadeli satış sözleşmeleri, franchising, lisanslama, yönetim sözleşmeleri gibi yabancı hisse senetlerinin sahibi olmadan 47 OECD. (2003). Guidelines for multinational enterprises overview. s.6.

ev sahibi ülke firmalarının yönetimini etkileyen diğer sözleşmeli ilişkiler ile küresel değer zincirlerindeki faaliyetlerin koordine edilmesi şeklindeki bir sürece dönüşmüştür. Kısacası ana ülkesi dışındaki ülkelerde yaptığı yatırımları ile çokuluslu hale gelen şirketlerin yatırımlarını bir ülkeye yapılan tüm doğrudan yatırımlardan ayırmak zorlaşmaktadır.

Doğrudan yabancı yatırım kavramının ortaya çıkışının temeli olarak kabul edeceğimiz şirketlerin köken ülkesinin dışında belirli bir ölçekte üretim veya hizmet faaliyelerini gerçekleştirmesi bu şirketin çokuluslu şirkete dönüşmesinin başlıca adımıdır. Günümüzde konunun özünde çokuluslu işletmelerin uluslararası ticari faaliyetleri ve yatırımları, dünya ekonomilerinin birbirleri ile olan bağlarını güçlendirip derinleştirmekte olduğu bu durumun tüm dünya ticareti için büyük önem taşıdığı yadsınamaz bir gerçektir. Çünkü bu şirketler ticaret ve yatırım faaliyetleri ile üretim faktörlerinin verimli bir şekilde kullanılmasına katkıda bulunmanın yanısıra sahip odukları know-how, bilgi, iş tecrübesi ve teknolojiyi dünyanın farklı bölgeleri arasında transfer ederek ülkelerin gelişimine katkı sağlamaktadırlar. Bu şirketler gerek formel gerekse işbaşında verilen eğitimlerle, yatırım yapılan ülkelerdeki insan sermayesinin gelişmesine de katkıda bulunarak gerek ana ülkelere, gerekse ev sahibi ülkelere önemli yararlar sağlamaktadır. Çokuluslu işletmeler, rekabetçi fiyatlar oluşumuna katkıda bulunmak suretiyle tüketiciler için de avantajlar sağlayabilmektedir. Örneğin Çin ucuz işgücü sayesinde birçok yabancı yatırım için cazip bir ülke olarak tercih edilmiştir. Çin de

yabancı yatırımcılardan edindiği know-how ve teknolojik bilgilerle ABD başta olmak üzere birçok ülkeye daha kaliteli ve teknolojik ürünler satarak ihracat tutarını son yıllarda oldukça yükseltmiştir. Diğer bir ifadeyle Çin, özellikle çokuluslu şirketlerce ülkesine yapılan doğrudan yatırımların katkılarıyla dış ticaretinde önemli bir yol katetmiştir.

Sonuç olarak, gerek gelişmiş ülkeler için olsun gerek sermayeleri yetersiz, az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler için olsun önemli bir dış kaynak niteliğindeki doğrudan yabancı yatırımlar konusunda akla gelen ilk soru doğrudan yabancı yatırımları yapanların küçük mü, büyük mü, uluslararası mı, çokuluslu mu, çokuluslu şirket endekslerine girip girmediği değil, yapılacak yatırımın niteliği, miktarı ve kapsamı olmaktadır. Hükümetler için DYY’ler ile ilgili olarak yabancıların ülkelerine yatırım yapıp yapmayacağı, bu yatırımları nasıl arttırabilecekleri sorunsalına çözüm bulunması önemli bir husustur. Tüm yatırımcıların ülkeye çekilebilmesi amaçlanmakla birlikte, DYY’lerin arttırabilmesi yönünde en büyük payın elde edilebilmesine yönelik olarak esas oğlan görünümü sergileyen çokuluslu şirketlerin başlıca hedef alınması kaçınılmazdır. Sözün kısası, günümüzde çevremize baktığımızda tüm dünyada kullanılan ürünlerin üreticilerinin çokuluslu şirketler oldukları aşikârdır. Örneğin; Shell, Toyota, Unilever, General Motor, Bp, Mercedes, Samsung, Sony, Adidas, Simens vb. birçok şirket için DYY’ler çokuluslaşmanın ve dolayısıyla küreselleşmenin önemli bir yönüdür. Bu şirketlerin sahip oldukları varlıkları, yıllık satışları ve

çalıştırdıkları personel sayıları sahip oldukları gücü ortaya çıkaran önemli göstergelerdir. Aşağıdaki tabloda dünyanın en iyi 100 finansal olmayan şirketinin ilk yirmisine ait bilgiler bunun örneğidir.

Tablo 1. 1. Yabancı Varlıklarına Göre Sıralanan Dünyanın En İyi 20 Finansal Olmayan Çokuluslu Kuruluşu, 2019a (Milyon Dolarve Çalışan Sayısı)

Sıralama Varlıklar Satışlar İstihdam

Yabancı

Varlıklar ^{UÖŞ b Şirket Köken} Ülke ^{Sektör c Yabancı Toplam Yabancı Toplam Yabancı d Toplam UÖŞ}

b (%) 1 19 Royal Dutch Shell plc Birleşik Krallık Madencilik, taşoc. ve petrol 376 417 402 681 276 518 331 684 59 000 83 000 82.6 2 46 Toyota Motor Corporati on Japonya Motorlu Taşıtlar 307 538 485 422 187 768 275 390 227 787 359 542 65.0 3 22 BP Plc Birleşik

Krallık ^{Petrol Rafineri} ve İlgili End. ^{259 860 295 194 215 203 278 397 58 900 72 500 82.2} 4 41 Softbank Group Corp Japonya Telekomünikas yon 253 163 343 306 29 286 56 910 55 272 74 953 66.3 5 27 Total SA Fransa Petrol Rafineri ve İlgili Endüstriler 249 678 273 865 137 438 175 985 71 456 107 776 78.5 6 54 ^Volkswag en Group Almanya Motorlu Taşıtlar ^{243 469 548 271 227 940 282 776 374 000 671 000 60.3} 7 17 Anheuser -Busch InBev NV Belçika Yiyecek ve içecekler 192 138 237 142 44 352 52 251 148 111 171 915 84.0 8 29 British American Tobacco PLC Birleşik Krallık Tütün 184 959 186 194 25 232 32 998 31 196 53 185 78.2 9 56 ^Daimler AG Almanya Motorlu Taşıtlar ^{179 506 339 742 163 875 193 357 124 842 298 655 59.8} 10 60 Chevron Corporati on ABD Petrol Rafineri ve İlgili End. 172 830 237 428 75 591 140 156 22 800 48 200 58.0 11 78 Exxon Mobil Corporati on ABD Petrol Rafineri ve İlgili End. 169 719 362 597 123 801 255 583 35 058 74 900 47.4 12 13 Vodafone Group Plc Birleşik

Krallık ^{Telekomünikas}yon

168 394 184 253 42 530 49 971 58 429 68 724 87.2 13 88 EDF SA Fransa Elektrik, gaz ve su ^{155 021 340 692 30 625 79 827 34 381 165 790 34.9} 14 11 CK Hutchiso n Holdings Ltd. Hong

Kong, Çin Perakende satış

143 367 155 523 32 556 38 163 279 000 300 000 90.2 15 33 Honda Motor Co Ltd Japonya Motorlu Taşıtlar 143 180 188 541 116 150 137 382 153 215 219 722 76.7 16 71

Enel SpA İtalya ^{Elektrik, gaz ve} su ^{135 691 192 570 28 311 86 597 38 503 68 253 53.2} 17 32 ^Siemens AG Almanya Endüstriyel ve Tic. Mak. ^{134 634 163 598 77 280 97 957 269 000 385 000 77.0} 18 96 China Nat. Petr.Corp .(CNPC) Çin Madencilik, taşoc. ve petrol 133 636 595 935 171 756 410 023 122 704 1 266 400 24.7 19 49 Deutsche Telekom AG Almanya Telekomünikas yon 132 443 191 723 62 605 90 140 116 422 210 533 64.6 20 63 ^BMW AG Almanya Motorlu Taşıtlar ^{126 609 256 160 101 614 116 644 43 360 133 778 56.3} Kaynak: UNCTAD

a Şirketlerin mali raporlarından elde edilen verilere dayanan ön sonuçlar; 1 Nisan 2019 ile 31 Mart 2020 arasındaki mali yıla karşılık gelir.

b UÖŞ, Ulusötesi Endeksi, aşağıdaki üç oranın ortalaması olarak hesaplanır: yabancı varlıkların toplam varlıklara, dış satışların toplam satışlara ve yabancı istihdamın toplam istihdama.

c Şirketler için endüstri sınıflandırması, Amerika Birleşik Devletleri Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (SEC) tarafından kullanılan Birleşik Devletler Standart Endüstriyel Sınıflandırmasına uygundur.

d Bazı durumlarda yabancı istihdam verisi, 2019 yılı toplam istihdamına geçen yıldaki yabancı istihdamın payı uygulanarak hesaplanmıştır.

e Veriler 2018 yılına aittir.

1.2. Doğrudan Yabancı Yatırım Yapan İşletmeler ile İlgili