Doğalgaz Piyasası

Azerbaycan enerji tüketiminde en önemli kaynak doğalgazdır. Nitekim, EIA’nın 2016’da yayımladığı rapora göre 2015’te toplam enerji tüketiminin %67’si doğalgazın payına düşmektedir (EIA, 2016:2). Hanehalkı ve sanayinin tükettiği temel enerji kaynağı doğalgazdır. 2015’te hanehalkı toplam enerji tüketiminin %80’ni doğalgazdan, %15’ni ise elektrikten almıştır. Sanayide enerji kullanımında doğalgazın payı %71 olmuştur (Əliyeva, Vəliyev,2016: 10). Elektrik üretiminin ise yaklaşık

%90’nı doğalgazdan gelmektedir, hidrogücün payı %8 civarındadır (IEA, 2015: 76).

BP 2017 raporuna göre Azerbaycan’ın isbat edilmiş doğalgaz rezervlerinin toplamı 1,1 tcm (trillion cubic meters) veya 40,6 tcf’dir (trillion cubic feet). Bu rezervler dünya rezervlerinin 0,6’nı oluşturmakta ve R/P oranına göre bugünkü üretim miktarı dikkate alınırsa ülkenin yaklaşık 65 yıllık doğalgaz rezervi bulunmaktadır (BP, 2017: 26).

Azerbaycan'ın doğal gazının çoğu Şah Deniz sahasında veya AÇG kompleksinde, açık denizde üretiliyor. Şah Deniz doğalgaz ve kondensat sahaları, iki aşamalı olarak geliştirilmekte olup, bunların birincisi 2006 yılının sonlarında üretime başlamıştır. BP projenin operatörüdür ve alanı geliştiren ortak girişimin %28,8'ne sahiptir (en büyük hissedarıdır). Diğer ortak girişim katılımcıları arasında SOCAR %16,7, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) %19, Lukoil (%10) ve Naftiran Intertrade Company (NICO) %10 yer almaktadır. 2015 yılında Statoil, Şah Deniz’deki %15,5 hissesini Petronas'a satmıştır (BP, 2018a). Bunun yanında diğer doğalgaz sahalarında;

Umut (Ümid)-200 bcm (billion cubic meters), Babek-400 bcm, AÇG-300 bcm, Nahcivan-300 bcm, Şafak-Asiman-200-500 bcm, Şah Deniz 1 tcm civarındadır (IEA, 2015: 76).

Şah Deniz projesinin realize edilmesiyle birlikte Azerbaycan doğalgaz üretimini artırmıştır. Bu projeden sonra ülke doğalgazda net ihracatçı konuma gelmiştir. Şah Deniz projesinden önce Rusya’dan doğalgaz ithal edilmekteydi. BP’ye göre Şah Deniz sahası dünyanın en büyük doğalgaz ve kondens sahalarından biridir (IEA, 2015: 78).

94

2017’de doğalgaz üretimi ve tüketimi ile ilgili SOCAR, Azerbaycan Enerji Bakanlığı ve BP’nin yayımladığı veriler birbirinden farklı olduğu görülmektedir.

BP’nin 2017 resmi raporuna göre ülkenin doğalgaz üretimi 17,5 bcm (BP, 2017: 28), Azerbaycan Enerji Bakanlığı’na göre ise 28,6 bcm’dir (AEN, 2017: 5). AzStat’ın verileri ile BP’nin verileri nisbeten örtüştüğü için çalışmamızda AzStat’ın verileri esas alınmıştır.

Grafik-15 Azerbaycan’ın Doğalgaz Verileri (2007-2017, mcm)

Kaynak: Tablo, AzStat-Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi-A, Azərbaycanın Energetikası: Statistik Məcmuə-2018, Rəsmi Nəşr, Bakı, 2018 raporundakı veriler derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur.

2007’ye kadar doğalgaz ithal etmek zorunda kalan Azerbaycan, 2007’de BTE-Bakü Tiflis Erzurum doğalgaz boru hattının faaliyete geçmesiyle birlikte net ihracatçı olmuştur. BP’nin verilerine göre 2006’de tüketim üretimden yaklaşık 3 bcm fazla olmuştur (BP, 2017: 28-29). Grafik 15’ten de gözlemlendiği gibi 2007’de üretim 10 bcm’den 16 bcm’ye kadar yükselmiştir. 2015’te ise üretim yaklaşık 19 bcm ile en yüksek seviyeye yükselmiş daha sonra ise kademeli olarak azalmış, dönem başı ve dönem sonu itibari ile de yaklaşık %68 oranında artış kaydedilmiştir. Doğalgaz tüketimi ise 9-11 bcm seviyesinde kalmıştır. En yüksek seviye ise 2015’te yaşanmış ve 11415 mcm olarak kaydedilmiştir. Ülkenin doğalgaz ihracatı ise artan seyirde devam ederek 1,8 bcm’den 8,8 bcm seviyesine yükselerek yaklaşık 5 kat artış göstermiştir. Doğalgaz ihracatında ise 2017 yılı en yüksek seviyesinde olmuş ve 8856,5 mcm olarak gözlemlenmiştir. Üretim ve tüketimde petrolde olduğu gibi doağalgazda da azalma trendine girilmesi dikkat çekicidir.

Ülkenin en önemli üç doğalgaz ihraç ve ithal boru hattı mevcuttur. Bu hatlardan ikisi çift istikametli Hacıgabul-Mazdok (Rusya), Hacıgabul-Astara (İran) boru

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Üretim 10832 16337 16325 16673 16361 17242 17895 18827 19236 18718 18186 Tüketim 9193,7 10849 9829,2 9362,2 9913,9 10332 10375 11034 11415 11194 10872 İhracat 1823,5 5260,3 5867 6187,2 6817,4 6616,7 7308 8093,2 8145,2 8049,1 8856,9

0 5000 10000 15000 20000 25000

95

hatlarıdır. Diğer en önemli ihraç rotası ise BTE (Bakü-Tiflis-Erzurum) olarak bilinen Güney Kafkasya Boru Hattı’dır.

1) BTE-Bakü Tiflis Erzurum (Güney Kafkasya Boru Hattı):

692 km uzunluğunda olan BTE boru hattı Şah Deniz sahasından üretilen Azerbaycan gazının Gürcistan’dan geçerek Türkiye aracılığıyla Avrupa pazarlarına ulaştırılması tasarlanmış ve BTC petrol boru hattına paralel olarak inşa edilmiştir. BTE Erzurumda Türkiye’nin iç doğalgaz altyapı sistemine entegre edilmiştir. Projenin en büyük finansörü BP ve Statoil şirketleridir. Statoil finansman alanında öne çıksa da operatör BP’dir. BTE’nin maksimum doğalgaz transfer kapasitesi yılda 7 bcm’dir ve genişlendirme işlemlerinden sonra yıllık kapasitesinin 20 bcm olması hedeflenmektedir. 2006’da inşaası tamamlanmış ve ilk doğalgaz nakli ise 2007’de gerçekleşmiştir (İbrahimov vd, 2014: 100).

2) Mazdok-Hacıgabul (Gazi Memmed) Boru Hattı:

Mazdok-Gazi Memmed gaz boru hattı Sovyetler Birliği döneminde inşa edilmiş hem birlik hem de Azerbaycan bağımsızlığını kabul ettikten sonra Azerbaycan’ın Rusya’dan ithal ettiği doğalgaz için temel ithal rotası olmuştur. Bilindiği gibi 2007’ye kadar Azerbaycan Rusya’dan doğalgaz ithal etmiş (EIA, 2016: 11) lakin, aynı yıl Rusya’nın doğalgaz fiyatlarını kabuledilemez seviyelere kaldırması, hem de Şah Deniz I gazının ihracatına başlanması sebebiyle üretim tüketimi aşmış ve Azerbaycan bu ülkeden ithal ettiği doğalgazı tamamen sonlandırmıştır. Diğer taraftan bu gelişmeler Şah Deniz projesinin hızlanmasına ve üretilen doğalgaz miktarının artırılmasına olanak sağlamıştır. 2008-2010’da Türkiye ve Azerbaycan arasında yaşanan siyasi sorunların bir sonucu olarak doğalgazın satış fiyatında yaşanan anlaşmazlıklardan sonra Rusya’nın Azerbaycan’dan gaz satınalma isteğine olumlu cevap verilmiş ve boru hattının altyapısında yapılan bir dizi işlemlerden sonra Azerbaycan Rusya’ya doğalgaz ihracına başlamıştır (İbrahimov vd, 2014: 118). 2009’da Gazprom ve SOCAR arasında imzalanan anlaşmadan sonra 2010’dan itibaren Azerbaycan gazı Rusya’ya ihraç edilmeye başlamış ve 2011’de 1-3 bcm’ye ulaşmıştır (IEA, 2015: 78).

Rusya’ya gaz ihracı 2014’e kadar devam etmiş ve bu tarihten sonra bu ülkeye gaz ihracı sonlandırılmıştır.

3) Hacıgabul-Astara (İran) Boru Hattı:

Bu boru hattının inşası 1972’de tamamlanmıştır. Temel olarak Sovyetler Birliği döneminde İran gazını Azerbaycan ve Güney Kafkasya’ya ulaştırmak için tasarlanmış ve Azerbaycan bağımsız olduktan sonra faaliyeti sonlandırılmıştır. 2008’de

96

Azerbaycan ve Türkiye arasında esen soğuk rüzgarlardan sonra ise tekrar İran’a doğalgaz ihracına başlanılmıştır (İbrahimov vd, 2014: 123). Günümüzde Azerbaycan bu boru hattı ile İran’da doğalgaz ihraç etmekte ve İran’dan ise Nahcivan Özerk Cumhuriyeti’ne doğalgaz ihracatı gerçekleşmektedir (EIA, 2016: 11).

Azerbaycan doğalgaz piyasasında petrol piyasasında olduğu gibi devlet tekeli söz konusudur ve bütün kurumlar devlete bağlıdır. Yakın gelecekte de bu durumun değişmesi sözkonusu değildir. Bir devlet şirketi olan SOCAR Şah Deniz sahasında büyük üreticilerden biridir (IEA, 2015: 81). 2017’de SOCAR 6089,1 mcm doğalgaz üretimi gerçekleştirmiştir. BP’nin operatörü olduğu Sah Deniz sahasından ise 10168,1 mcm doğalgaz üretimi yapılmıştır (SOCAR, 2018: 32). Görüldüğü gibi doağlgaz üretiminde en önemli şirketler SOCAR ve BP’dir. BP petrol piyasasında olduğu gibi Şah Deniz sahasında da AIOC adına operatördür ve bu projede de SOCAR’ın payı

%16,7’dir.

Ülke içinde doğalgaz piyasası ise tamamen devlet kontrolündedir. İç piyasada SOCAR’a yani devlete ait olan Azeriqaz tedarik edilen doğalgazın taşınma, dağıtım, satınalma ve iç piyasaya arzını kontrol eden tam tekelci kurumdur (IEA, 2015: 81). İç piyasada tüketicilerin üreticiden direk doğalgaz alma hakkı bulunmamakta, kanunla engellenmiş durumdadır. Dolayısıyla iç piyasa dikey entegre ve tekelci bir kurum olan Azeriqaz tarafından kontrol edilmektedir. Azeriqaz’la anlaşma yapılmadan doğalgaz şebekesine erişmek imkansızdır (EBRD, 2010: 193). Doğalgaz ticareti ve arz politikaları da SOCAR’ın tekelindedir. SOCAR Şah Deniz II, Güney Gaz Koridoru, TANAP gibi projelerin de ortağıdır. Dolayısıyla doğalgaz piyasası da petrol piyasası gibi dikey entegre ve tekelci kurum olan SOCAR’ın dolayısıyla devletin elindedir.

Azerbaycan doğalgaz piyasası açısından bir diğer önemli noktaysa geleceğe yönelik projeksiyonlardır. Bu projeksiyonların temel dayanağı Azerbaycan’da bulunan perspektif doğalgaz sahalarıdır. Azerbaycan’ın doğalgaz üretim potansiyeli doğalgaz üretilmesi planlanan ve günümüzde kullanılan sahalara bağlıdır. Doğalgazın kaynaklarını 3 grupta sınıflandırmak mümkündür; a) Şah Deniz sahası, b) PSA anlaşmaları ile üretilecek olan doğalgaz ve c) SOCAR’ın sahibi olduğu sahalar veya SOCAR’a teslim edilen doğalgaz.

SOCAR’ın bu sahalarla ilgili açık bir yayını veya raporunun bulunmadığını, verilerin medyadan, SOCAR resmilerinin açıklamalarından elde edilerek toplanıldığını ve çeşitli uzmanlar tarafından tahmin edildiğini de unutmamak gereklidir. SOCAR veya Azerbaycan Enerji Bakanlığı’nın ülkenin doğalgaz üretim

97

veya tüketimi ile ilgili geleceye yönelik projeksiyonları bulunmamakta veya kamuoyu ile paylaşılmamaktadır. Perspektif doğalgaz sahalarının gelişimi, keşfi ve anlaşmalar hakkında SOCAR’ın raporlarında detaylıca yer verilememektedir.

Tablo-12 Azerbaycan’da Perspektif Doğalgaz Sahaları (2016, bcm)

Sahalar Rezerv Faaliyete

Şafak-Asiman 350-500 2030-2035 8 bcm

Kaynak: Rzayeva, 2015: 43-49; Shaban, 2017; Pirani, 2016; Pirani 2018; Karayianni, 2017 raporlar, makaleler ve medya haberleri kullanılarak yazar tarafından oluşturulmuştur.

a) Şah Deniz sahasından 2030’a kadar toplamda yıllık 20 bcm doğalgaz üretiminin gerçekleşmesi beklenmektedir. Nitekim 2030’dan itibaren Şah Deniz I sahasından üretim yapmak mümkün olmayacaktır. Ancak Şah Deniz II sahasının üretimi devam edecektir ve 2035’ten itibaren 6 bcm’ye düşmesi beklenmektedir (Pirani, 2018: 5-6).

b) PSA ile üretilecek olan doğalgaz: Bu sahalar Şafak-Asiman, Abşeron ve AÇG N.A.G.¹² sahalarıdır. SOCAR çeşitli şirketlerle ortaklıklar kurara bu sahaları işletmeyi planlamaktadır.

Abşeron sahasının operatörü TOTAL’dir ve %40 paya sahiptir. Bu sahada SOCAR

%40, GDF Suez %20 paylara sahiptirler. Sahanın geliştirilmesi ve keşif işlemleri için 2016’da anlaşma imzalanmıştır. Ancak nihai yatırım kararı verilmemiştir. İlk kuyunun 2019’da kazılacağı ve 2021’den itibaren Abşeron faz I’de gaz üretimine geçileceği tahmin edilmektedir (Shaban, 2017). Bir diğer perspektif gaz sahası AÇG N.A.G.’dir.

Bu saha üzere bir nihai yatırım kararı veya anlaşma kamuoyu ile paylaşılmış değildir.

Ancak konusunda uzman kişilerin tahminlerine göre, Abşeron sahasının işlenilmesinden sonra AÇG N.A.G.’de doğalgaz üretimine başlanılabilir. Saha geliştirme işlemlerinin 2019-2020’de başlayacağı ve üretimin de 2030’dan önce olma

12 AÇG Gaz Sahası petrol sahasında bulunan fakat bütünleşik olmayan doğalgazı ifade etmektedir. Bu sahalar ile ilgili detaylı bilgi için bkz: Rzayeva, 2015; Pirani, 2016 ve Pirani, 2018

98

ihtimalinin zayıf olduğunu da vurgulamakta fayda vardır (Pirani, 2016: 10; Rzayeva, 2015: 49).

Şafak-Asiman BP ve SOCAR tarafından işletilecektir. Nitekim her iki şirketin

%50 payı vardır. PSA anlaşması 2010’da imzalanmıştır. SOCAR’ın bilgilerine göre 2030’dan itibaren ilk gaz gelmeye başlayacaktır (Rzayeva, 2015: 55). Bir diğer benzer doğalgaz sahası ise Statoil ve SOCAR tarafından PSA anlaşması yapılan Karabağ-Ashrafi gibi sahalardır ancak bu sahaların da faaliyete geçmesi 2025-2030 yılları arasında beklenmektedir (Pirani, 2018: 6).

c) SOCAR’ın kendi sahaları veya SOCAR’a teslim edilen doğalgaz: AÇG A.G.¹³ sahasından 2017’de SOCAR’a 2,8 bcm doğalgaz teslim edilmiştir. AÇG sahasıyla ilgili 1994’te imzalanan Asrın Anlaşması ve PSA sözleşmesine göre bu sahadan üretilen birleşik gaz projenin ortakları tarafından SOCAR’a bedava verilmekte ve iç tüketim için kullanılmaktadır (Rzayeva, 2015: 34). 2017’de SOCAR’ın toplam üretimi 6,1 bcm olmuştur (SOCAR, 2018: 19). Ümid sahası, gaz-kondeat sahasıdır ve 2012’den itibaren faaliyete başlamıştır. 2018 Ocak ayına kadar sahadan 265,3 bin ton kondens ve 1,6 bcm doğalgaz üretilmiştir (SOCAR, 2018: 26). SOCAR’ın sahibi olduğu bir diğer sahaysa Ümid doğalgaz sahasına bitişik olan Babek sahasıdır. Babek ve Ümid sahalarının işlenilmesini SOCAR kendi ekipmanları ve finansal kaynakları ile yapmaktadır. Ancak jeolojik zorluklar sonucunda SOCAR diğer yabancı şirketlerle de görüşmeler yürütmektedir. En son verilere göre eğer geliştirme işlemleri devam ederse, bu sahalardan ilk dönemlerde elde edilen doğalgaz iç tüketime yönlendirilecektir (Abbasova, 2018; Rzayeva, 2015: 48).