Vergi Denetiminin Amaçları

Vergi denetiminin en önemli amacı, bir yandan idarenin düzenlemelere uygun bir şekilde hareket etmesini sağlamak, diğer yandan da vergi kayıp ve kaçağının önlemesine yönelik tedbirler alarak olması gerekenin tespit edilmesi ve vergi gelirlerinin arttırılmasını sağlamaktır. Bununla birlikte vergi denetimi yoluyla mükelleflerin eğitilerek, vergi bilincinin oluşturulması sağlanmaktadır. Bu ise mükelleflerin vergiye gönüllü uyumunu arttırmaktadır.

Beyan esasına dayalı olan vergi sisteminde mükellefler beyanname vermek suretiyle vergi matrahlarını bildirmekte, vergi idaresi de bu matrah üzerinden verginin tarh ve tahakkukunu gerçekleştirmektedir. Ancak, bazı mükellefler gelirlerinin bir kısmını veya tamamını beyan etmeyerek daha az vergi ödemek isteyebilirler. Vergilerin zamanında ve tam olarak toplanabilmesi için mükellef beyanlarının doğruluğunun araştırılması gerekir. Vergi denetimi yoluyla beyan edilen matrahların gerçeğe uygun olup olmadığı ortaya çıkabilir. Bu sebeple, vergi denetimi mükelleflerin beyanlarının doğruluğunun tespitinde önemli rol oynar (Sarılı, 2003a: 63). Buna göre, vergi denetiminin temel amaçlarından birisi de mükellefler tarafından yapılan beyanların yasalara uygun olup olmadığının araştırılmasıdır. Bununla birlikte, vergi denetiminin bu amaçlarının yanında mali, ekonomik, sosyal ve hukuki amaçları da bulunmaktadır. Aşağıda bu amaçlar açıklanacaktır.

1.2.2.1. Mali Amaç

Modern devlet anlayışında, devletlere mali fonksiyonlar yanında mali olmayan fonksiyonların da yüklenmiş olması devletin gelire olan talebini artırmıştır. Devlet artan gelir ihtiyacını karşılamak için öncelikle mevcut vergi potansiyelini tam olarak kapsayacak şekilde bir vergi sistemi oluşturmalıdır. Böylelikle vergi potansiyelinin kavranmasına sağlayacağı katkı ile kayıt dışılığın da önüne geçilmiş olacaktır (Şin, 2005: 82-83). Bunu gerçekleştirmenin yolu ise etkin bir vergi denetim sisteminden geçmektedir.

Vergi denetimi, öncelikle ek gelir sağlama amacına yönelik bir uygulamadır. Bunun sebebi ise, devletin yüklenmiş olduğu ekonomik ve sosyal görevlerini yerine getirmek istemesidir. Bu yüzden vergi denetiminin en önemli amaçlarından bir tanesi olduğunu söyleyebiliriz. Mükellefler tarafından ödenmesi gereken verginin gerçeği yansıtıp yansıtmadığı araştırılarak, devletin vergi gelirlerinde uğramış olduğu kayıp geri kazanılmaktadır (Arıca ve İyibil, 1985: 3-4).

Günümüzde devletin yüklendiği mali fonksiyonlar ek finansman ihtiyacını önemli ölçüde arttırmış bulunmaktadır. Devlet ihtiyacı olan bu finansman kaynaklarını ise vergi gelirlerini arttırarak sağlamaya çalışmaktadır. Bu ise yeni vergilerin konulması, vergi oranlarının arttırılması, vergi tabanının genişletilmesi ile vergi kayıp ve kaçağının önlenmesiyle mümkün olmaktadır.

Devletin vergi gelirlerini arttırmak için kullandığı yöntemler mükelleflerin en az tepkisini çeken yöntemler olması oldukça önemlidir. Örneğin, devletin vergi gelirlerini arttırmak için vergi denetimi yerine vergi oranlarını arttıracağını varsayarsak vergi gelirlerinde artıştan çok azalış meydana gelebilir. Çünkü mükellefler vergi kaçırma eğilimine sahip olduklarından artan vergi oranlarına tepki göstererek vergi kaçırmaya daha fazla yöneleceklerdir. Bu da vergi gelirlerinde bir azalışa sebebiyet verecektir (Meriç, 2002: 22).

Bu anlatılanlar ışığında vergi denetiminin en önemli mali amacının, vergi kayıp ve kaçağı ile kayıtdışılığın önlenerek vergi gelirlerinde bir artış sağlanması ve devletin vergi gelirlerinde uğramış olduğu kaybın geri kazanılarak olması gerekenin ortaya çıkarılması olduğu söylenebilir.

1.2.2.2. Ekonomik Amaç

Verginin mali amacının dışında, “kayıtdışı ekonomi ile mücadele etmek”, “enflasyonist etkilerin ortadan kalkmasına yardımcı olmak” gibi bir kısım ekonomik amaçları da bulunmaktadır (Tekin ve Çelikkaya, 2014: 48).

Devlet, insanlara daha iyi hizmet vermek, herkesin gelir düzeyini arttırmak gibi amaçlarına ulaşması için vergi gelirlerinden yararlanmaktadır. Ancak vergi kayıp ve kaçağındaki artış sebebiyle kamu gelirlerinin kamu giderlerini karşılayamaması sonucu, borçlanma yapılması, emisyona gidilmesi, vergi oranlarının arttırılması veya yeni vergiler konulması içinde bulunulan ülke ekonomisini farklı yollarda etkilemektedir. Bu bakımdan ekonomik dengenin sağlanabilmesi ve istenilen etkilerin gerçekleştirilebilmesi için vergilerin amacına uygun bir şekilde toplanması ve gerekli alanlarda kullanılması gerekir (Arıca ve İyibil, 1985: 4). Bu açıdan vergi denetiminin ekonomik dengenin sağlanmasında önemli etkileri olduğu görülmektedir. Vergi açısından ekonomik dengenin sağlanmasında vergi kayıp ve kaçakları ile mücadele etmek çok önemlidir.

Devletler, vergi politikalarını, ekonomik kalkınmanın sağlanması ve gelir dağılımının düzeltilmesi gibi amaçlarına ulaşmak için kullanmaktadırlar. Gerçekte sadece mali amaçla bir vergi uygulaması bile vergi mükelleflerinden karşılıksız olarak alındığından gelirlerinde bir azalmaya neden olduğu gibi ekonomik kararlarının da değiştirilmesine etki edebilir. Bunun dışında, devletler, kişilerin gelir düzeylerini ve ekonomik kararlarını olumlu veya olumsuz olarak etkilemek amacıyla vergi politikalarını kullanabilirler. Vergilerin gereği gibi kullanılması durumunda istenilen bu etkilerin yaratılması mümkündür. Bunun için ise vergi denetimi son derece önemlidir (Savaş, 2000: 6). Vergi denetimine gereken önem verildiğinde vergi kayıp ve kaçakçılığı oranlarında gözle görülen bir azalma meydana geleceği için ekonomik dengenin sağlanması daha kolay olacaktır.

1.2.2.3. Sosyal Amaç

Refah devleti anlayışının doğal bir sonucu olarak, tüm bireylerin belirli bir gelir düzeyine sahip olması amaçlanmaktadır. Bu amacın gerçekleştirilmesinde vergilerin hem yapıları hem de uygulanışları nedeniyle büyük etkileri olmaktadır (Meriç, 2002: 22). Bu etkiler ise gelir, tüketim ve servet bakımından ödeme gücü yüksek olanlardan daha fazla vergi alınması ve devlet tarafından elde edilen bu fonların düşük gelir gruplarına dahil bireylerin refahlarını artıracak şekilde kullanılması, yani gelir dağılımının düzeltici fonksiyonu suretiyle gerçekleşebilmektedir. Ancak vergilerin gelir dağılımı üzerindeki bu olumlu etkisi, vergi kaçakçılığının yaygınlığı ölçüsünde ortadan kaldırmaktadır (Akbay, 1990: 213).

Gerçekleştirilen vergi denetimleri suretiyle vergi kayıp ve kaçakları önlenmiş olmakla birlikte vergilerin, gelirin yeniden dağılımında önemli bir rol oynadığı açıktır.

Yüksek ödeme gücüne sahip olanlardan daha yüksek oranlarda vergi alınarak ödeme gücü düşük olanlara aktarılması bir yandan düşük gelir grubunun refah seviyesini artıracak diğer yandan da refah devleti olmanın gereğini yerine getirecektir.

1.2.2.4. Hukuki Amaç

Vergi denetimleri, vergi kanunlarına dayanılarak yapılmaktadır. Getirmiş olduğu vergileri gereği gibi uygulamak, bir toplumda devletin gücü, saygınlığı ve inanılırlığıyla yakından ilgilidir (DPT, 1996: 78). Diğer yandan hukuk devleti olmanın bir gereği olarak kanunların vatandaşlara eşit şekilde uygulanması gerekmektedir. Bütün bunların gerçekleşmesi de ancak kanunların tam ve doğru şekilde uygulanması ile mümkündür. Buna ek olarak vatandaşların vergi kanunlarına uymasını sağlamanın bir yolu da vergi denetiminin gerçekleştirilmesidir (Tekin ve Çelikkaya, 2014: 50). Gerçekleştirilen vergi denetimleri sayesinde mükelleflerin vergiyle ilgili ödevlerini yerine getirirken vergi yasalarına ne kadar uygun hareket ettikleri görülmektedir. Hukuk devleti olmanın en önemli tarafı kanunların tüm vatandaşlara eşit şekilde uygulanması olduğundan, diğer tüm kanunlar gibi vergi kanunları da tüm vatandaşlar için eşit şekilde uygulanmalıdır. Bunun yolu ise, etkin bir vergi denetim sisteminden geçmektedir.

Vergi denetimi ile yönetim birimlerinin, yani vergi dairelerinin hem etkin, düzenli ve adaletli bir biçimde çalışmaya sevk edilmeleri sağlanabilmekte, hem de personelin özlük haklarına ilişkin çarpıklıkların saptanıp gerekli önlemlerin alınması gerçekleştirilebilmektedir. Bu suretle, mükelleflerin, ödeme gücüne göre vergi vermeleri sağlanırken, işlemlerinde adil ve yansız bir biçimde yürütülmesi sağlanmış olacaktır (Arıca ve İyibil, 1985: 4). Kısacası, vergi denetiminin hukuki amacı, mükelleflerin vergiyle ilgili ödevlerini yerine getirirken vergi kanunlarına uygun olarak hareket etmesini ve böylelikle vergilendirme işlemlerinin daha adil ve eşit şekilde gerçekleştirilmesini sağlamaktır.