Değerlendirme Araçları

Olgu rapor formu

Çalışmaya katılacak olan kişilerin sosyodemografik ve klinik özelliklerini değerlendirebilmek amacıyla bu kişilere, çalışmacı tarafından hazırlanan bir olgu rapor formu uygulanmıştır. Bu form ile katılımcıların yaşı, cinsiyeti, medeni durumu, eğitim durumu, çalışma durumu, madde kullanımı ile ilgili veriler (maddenin türü, miktarı, sıklığı gibi), bedensel, ruhsal ve sosyal durumu ile ilgili tanımlayıcı özelliklere dair veriler toplanmıştır. Diğer veri toplama araçlarından alınan puanlar da olgu rapor formunda ayrıca belirtilmiştir.

25 DSM-V için Yapılandırılmış Klinik Görüşme (SCID-5-CV)

SCID-5-CV 10 modülden oluşan, 32 tanısal kategoride ayrıntılı tanı ölçütleri ve 17 tanısal kategoride yalnızca araştırıcı soruların yer aldığı bir formdur. Modüller, psikotik belirtiler veya bozukluklar, duygudurum bozuklukları, alkol veya madde kullanım bozuklukları, anksiyete bozuklukları, obsesif kompulsif bozukluk ve ilişkili bozukluklar, travma sonrası stres bozukluğu, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, diğer bozukluklar için araştırıcı sorular ve uyum bozukluğunu kapsamaktadır(140). SCID-5 ağır bilişsel kusuru, şiddetli psikotik belirtileri ve ajitasyonu olmayan, 18 yaş üstündeki kişilerde uygulanabilir. Bilgi kaynakları hasta, hastanın ailesi, sağlık ekibi, tıbbi kaynaklar ve gözlemlerden oluşur. Gerekli görülürse ek bilgilerle düzeltmeler yapılabilir ve birden fazla oturumda tamamlanabilir. Uygulama süresi ortalama 40-60 dakikadır. Türkçeye uyarlanması ve güvenilirlik çalışması Elbir ve arkadaşları tarafından yapılmıştır(141). Çalışmamızda genel psikopatolojiyi saptamak amacıyla kullanılmıştır.

Penn Alkol Aşerme Ölçeği ve Madde Aşerme Ölçeği

Penn Alkol Aşerme Ölçeği (PAÖ) Flannery ve arkadaşları (1999) tarafından geliştirilen ve alkol kullanım bozukluğu olan olgularda bir önceki haftadaki aşermeyi değerlendirmek için düzenlenen 5 maddelik öz bildirime dayalı bir soru formudur(142). Her madde ayrı ayrı değerlendirilebileceği gibi (0-6 puan arasında) toplam puan üzerinden de (0- 30 puan arasında) değerlendirme yapılabilir. PAÖ mükemmel güvenilirlik ve iyi yapılanma geçerliliği göstermiştir. Ölçeğin Türkçe versiyonunun geçerlik güvenirlik çalışması Bakırköy Ruh Sağlığı ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi AMATEM’de yatarak tedavi gören alkol kullanım bozukluğu tanılı 122 hasta ile yapılmıştır. Bu çalışmanın bulguları, PAÖ’nin Türkçe düzenlenmiş şeklinin alkol kullanım bozukluğu tanılı hastalarda geçerli ve güvenilir olduğunu düşündürmektedir(143). Çalışmamızda alkol kullanan hastaların aşerme şiddetlerini belirlemek amacıyla kullanılmıştır.

Madde Aşerme Ölçeği (MAÖ), PAÖ ile aynı yapıya sahiptir ve PAÖ için olan sorular ile verilen 6 şıklı cevapların alkol yerine madde kullanımına göre değiştirilmesi ile oluşturulmuştur. Yatarak tedavi gören ve madde kullanım bozukluğu olan 99 hastada yapılan çalışmada, madde kullanım bozukluğu tanılı hastalarda geçerli ve güvenilir olduğu

26 gösterilmiştir(144). Çalışmamızda madde kullanan hastaların aşerme şiddetini ölçmek amacıyla kullanılmıştır.

Bağımlılık Profil İndeksi (BAPİ)-Uygulayıcı Formu

Bağımlılık Profil İndeksi (BAPİ) 37 sorudan ve 5 alt ölçekten oluşan, bağımlılığın boyutlarını ve şiddetini değerlendiren bir ölçektir. Ögel ve arkadaşları (2011) tarafından geliştirilmiştir. Geçerlik ve güvenilirliği Ögel ve arkadaşları tarafından bir cezaevi ve iki bağımlılık kliniğinden toplam 345 alkol ve/veya madde kullanıcısıyla yapılmıştır(145). BAPİ'nin alkol ve alkol dışı madde kullanımının ikisine birden duyarlı olduğu gösterilmiştir. Ölçeğin geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğu, bağımlılığın çeşitli boyutlarını kapsayan bir şiddet ölçeği olarak kullanılabileceği kanaatine varılmıştır. BAPİ'nin hem öz bildirim hem uygulayıcı formu bulunmaktadır. Her ikisinde de sorular aynıdır. Ancak yanıt seçenekleri öz bildirim formunda beşli, uygulayıcı formunda ise üçlü Likert skala şeklinde yer almaktadır. Uygulayıcı formunda düşük bağımlılık şiddeti 1.6 puan altı, orta bağımlılık şiddeti 1.6-4.6 puan arası ve yüksek bağımlılık şiddeti 4.6 puan üstü olarak belirlenmiş, 2 puanın üstü kesme noktası olarak sorunlu alkol-madde kullanımını göstermektedir. Çalışmamızda katılımcıların alkol veya madde kullanım şiddetlerini belirlemek amacıyla uygulanmıştır.

Tedavi Motivasyonu Anketi (TMA)

Tedavi Motivasyonu Anketi, kişilerin alkol veya madde bağımlılık tedavisine katılma ve tedavide kalma nedenlerini değerlendirmek üzere düzenlenmiş 26 maddelik bir öz bildirim formudur. TMA, soruların ‘Kesinlikle katılmıyorum ’dan ‘Kesinlikle katılıyorum’ a değişen şekilde cevaplandığı 5’li Likert tipi bir ölçektir. Ryan ve arkadaşları tarafından 1995 yılında geliştirilen ölçeğin(146) geçerlik ve güvenirliği Evren ve arkadaşları tarafından yapılmıştır(147).

Faktör analizi, ölçeğin tanımlanabilir dört faktör içerdiğini göstermiştir:

1) İçsel motivasyon (1, 2, 4, 5, 7, 8, 9, 11, 15, 20 ve 23. maddeler): Tamamen kendisi tarafından belirlenmiş olmasa da içselleştirilmiş motivasyon

27 2) Dışsal motivasyon (3, 6, 10 ve 12. maddeler): Tedavi arayışında olmak dışında bir seçeneği olmadığı duygusu ve tedavide kalma yönünde dışsal baskı

3) Kişilerarası yardım arama (17, 18, 19, 22, 25 ve 26. maddeler): Kişinin sorunlarını diğerleriyle paylaşma motivasyonu

4) Tedaviye güven (13, 14, 16, 21 ve 24. maddeler): Tedavinin seyriyle ilgili beklentiler

Ölçeğin 13, 16, 21 ve 24. maddelerinde ters puanlama yapılır; alt ölçek puanları ve toplam ölçek puanı hesaplanır.

Çalışmamızda katılımcıların tedavi motivasyonlarını ölçmek amacıyla kullanılmıştır.

Psikiyatri Kliniğinde Yatan Hastalar İçin Hemşire Gözlem Ölçeği

Psikiyatri kliniğinde yatan hastalar için hemşire gözlem ölçeği altı alt boyut ve 33 maddeden oluşan, psikiyatri kliniğinde yatan hastaları değerlendirmek amacıyla geliştirilen ve en az üç günlük gözleme dayalı uygulanabilen bir değerlendirme aracıdır(148). Ölçeğin geliştirilme amacı psikiyatri kliniğinde yatan hasta davranışlarını ve değişimlerini değerlendirmeyi sağlamaktır. İş birliği alt boyutunda toplam 10 madde bulunmaktadır ve toplam puan arttıkça iş birliği davranışlarının olumlu yönde değişim gösterdiği şeklinde yorumlanmaktadır. Çalışmamızda iş birliği alt boyutu, katılımcıların servis içi iş birliği davranışını değerlendirmek amacıyla kullanılmıştır.