Sanat, her insanın kendine has beğenilerini kendi yaşam tarzına ayna tutarak ortaya koyduğu, kendine has içsel dünyasını kendi yaratılarıyla dışa vurmaya çalıştığı bir kavramdır. İlkel dönemlerden beri süregelen bu kavram yaşanılan her ortamda nefes gibi gerekliliğini hissettirmiştir.
Bu sanat dallarından biri de Mozaik sanatıdır. Mozaik sanatının geçmişine yolculuk yaptığımızda, tarih ibremizin M.Ö. 3 binler Mezopotamya’sını göstermesine rağmen, realistik platformda bakıldığında Mozaik sanatı ile tanışmamız Klasik Yunan Döneminde olmuştur. Roma Dönemi’nde altın çağını yaşayan bu sanat, Bizans İmparatorluğu’nun tarih sayfasından kalkmasıyla birlikte sona yaklaşmıştır.
Durağan taşların hareketli hale getirilerek renkli bir görselliğe kavuşturulması sanatı olan mozaik, konumlandığı yapıya estetiksel bir boyut kazandırmanın yanı sıra yapıyı zenginleştirmektedir de. Görünüşün her ortamda önemli olduğu bir gerçektir. Görünüşün önemini vurgularcasına dekoratif amaçla kullanılan bu sanat dalı insanların yaşadıkları mekanları daha gösterişli, daha süslü bir şekilde sunmalarını sağlamıştır. Mozaik sanatı bağlamında ödevimde ele aldığım Büyük Saray Mozaiğine merceği çevirecek olursak; Büyük Saray Mozaiğinde karşımıza gerçek hayattan alınan karelerin realistik ortamlarında sunulduğu görsel bir şölen çıkmaktadır.
Osmanlı dönemi yapılarının toprak altında kalan kısımlarını taçlandırır saray kalıntıları. Bizans Sarayı, sadece ihtişamlı bir antik dönem yapısı değildir aynı zamanda İsa’nın yeryüzündeki yansımasıdır. Bizans Sarayı, dinsel bağlamda, İsa’nın yeryüzündeki vekili olarak görülen ya da belki de sembolik olarak İsa ile eş tutulan Bizans imparatorlarının ikamet ettiği yer olması açısından önemlidir. Mozaikte akanthus dallı bitki dizisi arasına serpiştirilmiş çeşitli hayvan ve bitki figürlerinin varlığı cennet bahçelerini çağrıştıran niteliktedir. Bu durum saray, kilise, vb. bezemelerinde sıkça görülen bir durumdur. Bunun nedeni de sarayların, kiliselerin cennet bahçeleri ile özdeşleştirilmesi eğilimidir. İsa’nın ikametgahı olarak düşünülen böylesi işlevsel bir yapının cennet bahçeleri ile bağdaştırılması kaçınılmazdır.
Sultanahmet’in tarihi dokusuna anlam katması, antik dönem kokusunu yoğun olarak hissettirmesi ve Bizans tınısını, ruhunu, armonisini insanlara yansıtması açısından önemi büyüktür bu sarayın.
Bir yapıyı yapı yapan inşasındaki malzemeler, binanın iç dizaynı ve binaya yapışan ruhtur. Bu yapıda da bu iç dizayn ve ruhu gösteren bence yapının mozaikleridir. İnsanların evini güzelleştirmek, onu daha estetik bir forma sokmak için verdiği uğraş doğurmuştur mozaik sanatını. Bu sarayda da İsa’nın vekilinin yaşadığı mekanı güzelleştirme olgusu güdülmüştür. Mozaik sanatının o ruh okşayıcı ve göze hitap eden armonik melodisi eşliğinde saraya bir görkem kazandırılmıştır. Aynı şekilde, bu saraya yakışan bir ruhta olan mozaiklerin üzerinde yer alan figürlerin Bizans’taki günlük yaşamla olan ilintisi ilginçtir.
Bu Bizans sarayı, İsa’nın vekilinin ikametgahıydı o yüzden ihtişamlı olmalıydı. Ama içinde yer alan mozaiklerin verdiği anlam farklıydı. Bence mozaiklerdeki figürlerin Bizans’ın günlük yaşantıyla ilişkili olması, sarayın halktan bağımsız olmadığını kanıtlamaktadır. Belki davranışsal olarak olmasa da realistik anlamda saray halktan ayrı düşünülemezdi.
Mozaikteki insan figürlerinin hep bir eylem halinde oldukları, çalıştıkları gözlemlenmektedir. Bu sahneler realistik sahnelerdir. Marmaray metro projesi kapsamında Yenikapı’da sürdürülen arkeolojik kazılardaki buluntulara göre Bizans halkının kemiklerinde aşırı kireçlenme var, bu da ağır işlerde çalıştıklarını ispatlamaktadır.
Antik dönemin en belirgin özelliklerinden biri, siyasal gücün din ile birliğidir. Halkın gözünde iktidarı meşrulaştıran tek şey onun ilahi olması, yani tanrıdan gelmesidir. Bu yüzden Bizans halkı emirlere boyun eğen, itaatkar ve devamlı çalışmak zorunda olan bir portre çizmektedir. Bu imgelem de saray mozaiklerinde kendini göstermektedir.
Saray mozaiğini ele alırken yedi tepenin rüzgarlarıyla saçları dağılan mavi gözlü İstanbul’un tarihin tüm güzellikleriyle karşımızda durması ve bana bu mozaiği incelemek için nostaljik bir zemin sağlaması gerçekten beni etkiledi. Mozaiklerin
kentlerdeki yaşanmışlıkları, zenginlikleri, ihtişamlı dönemlerin izlerini taşıdığını kanıtlayan İstanbul kentinin ihtişamlı ve büyülü atmosferine götürdü beni Saray mozaiği. Bu mozaiğin gerçek ile olan ilintisi hem dönemin yaşanmışlıkları ile ilgili ipuçları verdi hem de o zamana ait karakter özelliklerini göz önüne serdi. Mozaik üzerindeki farklı renklerdeki tesserealerin valsi beni başka bir boyuta götürdü. Hayranlıkla baktığım her betimlemedeki realistik imgeleme gücü, tesserealerin birbirleriyle olan armonisi ve gerçek hayat kesitlerinin birbirleriyle olan uyumu bu çalışmanın bana sağladığı hedonistik ruhun yansımalarıydı.
ŞEKİLLER
Şekil 1: Kilden Yapılmış Çivi Mozaik (Üstüner 2002).
Şekil 3: Delos Delfinler evi (Üstüner 2002).
Şekil 5: Konstantinopolis haritası. (Graven 2001).
Şekil 7: Saray bölgesi planı (W. Müller-Wiener, 1977).
Şekil 9: Revaklı yapının kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneybatı salonlarında açığa
çıkarılan mozaikli döşemeyi de içeren Büyük Saray yerleşkesinin genel planı (Jobst- Erdal-Gurtner 1997).
RESİMLER
Resim 1: Al Ubaid, Nikhursag Tapınağı Sütunu (Üstüner 2002).
Resim 3: Al Ubaid (Üstüner 2002).
Resim 5: Delfinler mozaiği, Delos Delfinler evi impluvium döşemesinim detayı.
Resim 7: İssos Savaşı Mozaiği.
Resim 9: Bordür ve çerçevelerde kullanılan mozaik süslemeleri.
Resim 11: Dalga sırası arasında görülen ikili meandr (Cimok 2000).
Resim 13: Dişli şerit (Crowstep). Defne çelenklerini sınırlayan dişli şerit (Cimok 2009).
Resim 15: Dişli şerit sırası arasında bükülmüş şeritler ve düz bantlar arasında kum saati
dizisini takip eden kareler (Kurdele Ribbon Motifi) (Cimok 2000).
Resim 17: St. Vitale kilise mozaiği.
Resim 19: Katherina Manastırı, apsis mozaiği (Maguire 1998).
Resim 21: Aya İrini Kilisesi.
Resim 23: Hosios Loukas Kilisesi, Phokis, Yunanistan (Vikan 1998).
Resim 25: Kariye Camii kubbe mozaikleri, İstanbul (Vikan 1998).
Resim 27: Vefa Camii (Theodoros Kilisesi).
Resim 29: Büyük Saray ve kopleksinin tasvir edildiği çalışma (Kalkan 2010).
Resim 30: Büyük Sarayı destekleyen alt yapıların görünümü (Db alanı, 1985) (Jobst-
Resim 31: Beyaz zemin üzerine yapılmış Büyük Saray mozaiklerinden bir örnek. *.
Resim 33: Büyük Saray mozaiği bordür detayı (Jobst-Erdal-Gurtner 1997).
Resim 35: Kartalla yılanın savaşı*.
Resim 37: Dinlenen, uzun tüylü üç keçi*.
Resim 39: Kaya üzerinde yaşlı çoban*.
Resim 41: Bir eşeğin yükünün yıkılıp yemlenmesi*.
Resim 43: Arenada çember çevirme.
Resim 45: Kartal başlı, kanatlı, arslan gövdeli bir grifonun dişi bir geyiğe saldırışı*.
Resim 46: Büyük Saray Müzesi’nde sergilenen mozaiklerden bir kesit (Jobst-Erdal-
Resim 47: Ayı Grubu*.
Resim 49: Kuş Avlayan Maymun*.
Resim 51: Deve Sırtında İki Çocuk ve Rehber (Jobst-Erdal-Gurtner 1997).
Resim 53: Emziren Anne ile Köpek*.
Resim 55: Sahibini Tekmeleyen Eşek.
Resim 57: Kanatlı Dişi Kaplan ve Kertenkele*.
Resim 59: Pan’ın Omuzlarında Çocuk Görünümündeki Dionysos*.
Resim 61: Akantus Sakallı Mask (Yücel 2010).
Resim 63: Fethiye Camii (St. Mary Pammakaristos Güney Şapeli).
*: Temmuz 2011 tarihinde Büyük Saray Mozaikleri Müzesi’ni ziyaretim sırasında
BİBLİYOGRAFYA
Antik Kaynaklar
Vitruvius: Mimarlık Üzerine On Kitap, 1990, Şevket Vanlı Mimarlık Vakfı Yayınları, İstanbul.
Güncel Kaynaklar
ADAM 1984: J. P. Adam, La Construction Romaine, Matériaux et techniques, Paris.
AKYÜREK 1995: E. Akyürek, “Ortaçağ’dan Yeniçağ’a Felsefe ve Sanat”, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
AKYÜREK 1996: E. Akyürek, “Sanatın Ortaçağı, Türk, Bizans ve Batı Sanatı Üzerine Yazılar”, Haz. Engin
AKYÜREK 1997: E. Akyürek, “Bir Ortaçağ Sanatı Olarak Bizans Sanatı,” Sanatın Ortaçağı, Haz. Engin Akyürek, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. BELGE 2002: M. Belge, “İstanbul Gezi Rehberi,” 2002, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, İstanbul.
BENTON 2002: J. R. Benton, “Art of the Middle Ages”, Thames & Hudson World of Art, New York.
BRAIDWOOD-Çambel 1983: R. Braidwood, H. Çambel “Çayönü”, Arkeoloji ve Sanat, 18/19, 1983.
BROWN 2000: P. Brown, “Geç Antik Çağda Roma ve Bizans Dünyası”, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, Çeviri: Turhan Kaçar.
CİMOK 2000: F. Cimok, Antioch Mosaics 2000, Turizm Yayınları, İstanbul. ERHAT 2001: A. Erhat, “Mitoloji Sözlüğü”, Remzi Kitabevi 2001, İstanbul. ERKAN 2006: O. Erkan, “Mozaik Sanatı ve Büyük Saray Mozaikleri Restorasyon
EYİCE 1988: S. Eyice, “İstanbul’da Bizans İmparatorlarının Sarayı: Büyük Saray”, STAD, 1998, 1/3.
GENÇ 1994: A. Genç, “Bizans ve Roma’da Mozaik Sanatı”, Dokuz Eylül Ünversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, VIII-IX, İzmir s.87- 93.
GOMBRİCH 1997: E. H. Gombrich, “Sanatın Öyküsü”, Remzi Kitabevi, 1997 İstanbul.
GRAVEN 2001: R. van der Robert, “Byzantine Istanbul A Self-Guided Tour”, Published by Çitlembik Publications, 2001 İstanbul.
IŞIN 1998: E. Işın, “Bizans Yok Demekle Bizans Yok Olmaz, Prof. Dr. Semavi Eyice ile Bizans Sanatı Üzerine”, Sanat Dünyamız (Bizans Özel Sayısı), 69\70, 1998.
JOBST-Erdal-Gurtner 1997: W. Jobst-B. Erdal-C. Gurtner, “İstanbul Büyük Saray Mozaiği Araştırmalar, Onarım ve Sergileme 1983-1997”, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1997.
KALKAN 2010: E. Kalkan, “Yeraltındaki İstanbul”, Kültür A. Ş., 2010, İstanbul. KOSTENEC 2008: J. Kostenec, “Bizans Yürüyüş Yolu Büyük Saray Bölgesi”,
Grafbas & 3D Maket Ltd. Şti., 2008, İstanbul.
LOWDEN 1998: J. Lowden, “Early Christian & Byzantine Art”, Phaidon Haidon. MAGUİRE 1998: H. Maguire, “20. Yüzyılın İkinci Yarısında Bizans Sanat
Tarihi”, Sanat Dünyamız (Bizans Özel Sayısı), 69\70, Çeviri: Yurdanur Salman, 1998, İstanbul.
MANGO 1986: C. Mango, “The Art of the Byzantine Empire 312-1453”, Published by University of Toranto Press, London.
MANSEL–Aslanapa 1959: A. M. Mansel, O. Aslanapa, Yeni Lise Kitapları Sanat Tarihi II, İnkılap Kitabevi, Orhan Mete ve Ort. Koll. Şti. Matbaa Babıali, İstanbul.
MATHEWS 1998: T. F. Mathews, “Byzantium From Antiquity To The Renaissance”, Calmann & King Ltd Published in 1998 by Harry N. Abrams, Incorporated, New York.
OGAN-Mirmiroğlu 1955: A. Ogan, V. Mirmiroğlu, Kariye Camii Eski Hora Manastırı, 1955, TTK, Ankara.
ORCASBERRO 1998: S. Orcasberro, “Mozaiğin Kısa Bir Tarihi”, Sanat Dünyamız (Bizans Özel Sayısı), 69/70, Çeviri: Elif Göktepe, 1998. ÖDEKAN 1997: A. Ödekan, “Mozaik”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 2. c.,
Yem Yayınları, İstanbul.
ÖZDOĞAN 2002: M. Özdoğan, “Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ”, Arkeo Atlas, 1, 2002.
ÖZÜGÜL 1996: A. Özügül, “Antik Döşeme Mozaiklerinde Bordür Motifleri”, 1996, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
RICE 1997: D. T. Rice, “Art Of The Byzantine Era”, Thames and Hudson Ltd., London Reprinted 1997.
RICE 1998: T. T. Rice, “Bizans’ta Günlük Yaşam. Bizans’ın Mücevheri Konstantinopolis”, Özne Yayıncılık, Ufuk Matbaası, Çeviren: Bilgi Altınok, 1998.
RODLEY 1994: L. Rodley, Cambridge University Press, 1994.
RUNCIMAN 1956: S. Runciman, “Civilization”, Meridian Books, New York. SALTUK 1989: S. Saltuk, Arkeolji Sözlüğü, İnkılap Yayınevi, İstanbul.
ŞAHİN 2010: M. Şahin, “Mozaik Sanatı Antakya ve Zeugma Mozaiklerinin Resim Analizleri” Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi.
TANSUG 1999: S. Tansug, “Resim Sanatının Tarihi”, Remzi Kitabevi, 1999, İstanbul.
TECHNİQUES, Editions A. et J. Picard, Paris.
TURANİ 1997: A. Turani, “Dünya Sanat Tarihi”, Remzi Kitabevi, 1997 İstanbul. TÜLEK 1998: F. Tülek, “Berlin Pergamon Müzesindeki Milet Orpheus Mozaiği”,
Arkeoloji ve Sanat, 1998.
ÜSTÜNER 2002: A. Üstüner, “Mozaik Sanatı”, Birinci Baskı, Engin Matbaacılık, İstanbul.
VİKAN 1998: G. Vikan, “Bizans Sanatı”, Sanat Dünyamız (Bizans Özel Sayısı), 69/70, Çeviri: Deniz Hakyemez, Yurdanur Salman, 1998.
YOUNG 1975: R. S. Young, “Gordion Kazıları ve Müzesi Rehberi”, Ankara Turizmi Eski Eserleri ve Müzeleri Sevenler Derneği Yayınları, Ankara.
YÜCEL 2010: E. Yücel, “Great Palace Mosaic Museum”, Bilkent Kültür Girişimi Publications, Promat Basım Yayın San. ve Tic. A. Ş., 2010.
İnternet Adresleri ● www.byzantium1200.org. ● www.bway.net\-halsall. ● www.citlembik.com.tr. ● www.cokbilgi.com/yazi/siir-turleri-siir-cesitleri. ● www.hayvansiklopedisi/Deve-veya-Hecin-Devesi.html. ● www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/bizanssanati.htm. ● www.istanbulburda.com/haber_author.php?id=24313. ● www.nuveforum.net/173-boyarmaddeler-mordanlar/ ● www.nuveforum.net/1716-genel-kultur-b/64118-bizans-imparatorlugunda- devlet-yonetimi. ● www.mainboard24.com/bizans-imparatorlugunda-kırsal-yasam.html. ● www.makaleler.com/bilim-makaleleri/bizans-imparatorlugunda-kentsel- yasam.html. ● www.msxlabs.org/forum/soru-cevap/285438-bizans-doneminde-gunluk-yasam- nasildi.html. ● www.pcteknik.net/sanat/54832-mozaik-sanat.html.