Değerin Özellikleri

Değer kavramı tanımlanırken sıkça karşımıza norm, erdem, inanç, eğilim, kanaat, tutum gibi kavramlar çıkmaktadır. Bu kavramlardan değeri ayıran en önemli unsur özellikleridir.

Araştırmacıların değer tanımından yola çıkılarak ortaya koydukları birçok özellik bulunmaktadır.

Tezcan’a (1974, s. 14-15) göre,

 Grubun veya toplumun üyelerince paylaşılmışlardır. Çoğunluk tarafından kabul edilmişlerdir. Herhangi bir bireyin hükmüne bağlı değildir.

 Toplum üyelerince ciddiye alınmışlardır. Bunların genel refahın korunması ve toplumsal gereksinimlerin tatminine bağlı olduklarına inanılır.

 Duyguları da içerirler. Üyeler ulvi değerler için fedakârlıkta bulunmaya, dövüşmeye hatta ölmeye razıdırlar.

 Kendilerini canlandıran veya taşıyanlardan soyut olarak insan zihinlerinde yer etmiş kavramsal varlıklara sahiptirler.

Değerler üzerine çalışmaları bulunan Schwartz’a (1994, s. 20-21) göre değerlerin özellikleri şunlardır:

 Değerler, inançtır.

 Bireyin amaçlarıyla ve bu amaçlara ulaşmada etkili olan davranış biçimleriyle (hak bilirlik, yardımseverlik) ilişkilidirler.

 Özgül eylem ve durumların üzerindedirler.

 Bazı sosyal tarafların çıkarlarına hizmet ederler.

 Eylemi yönlendirerek ve duygusal yoğunluk katarak motive edebilirler.

Kapsamlı bir değer tanımı yapmadan önce Gökçe (1994, s. 133) değerin özelliklerini şu şekilde sıralar:

 Sosyo-kültürel bir değer temelde seçici oryantasyonunun standardıdır. Bu bağlamda değer, bilinçli ve amaçlı davranışın genel kriteridir. Bir başka deyişle değer, eylemlerde bulunan bir kişinin kabul edilebilir arzu ve istekleri için bir referans noktası olarak görevini yerine getirir.

 Değerler, bir kültür içinde şekillenir ve aynı zamanda kültür üzerinde yönlendirici olarak etki eder. Bunu başka bir şekilde ifade edecek olursak bir kültürün gelişme süreci içinde değerler bir şekil almaktadır.

 Değerler, insanlarla özdeşleşmiştir. Sosyalleşme sürecinde değerler kişiler tarafından öğrenilmekte ve üstlenilmektedir. Kısacası, kişinin şahsiyet yapısına entegre olmaktadır. Bunun doğal bir sonucu olarak değerler kişinin şahsiyetinin bir parçası olarak görülmektedir.

 Sözel bir boyuta sahiptirler. Hem zihinsel (arzu ve eylem boyutunu) hem de hissi-duygusal yönünü belirten ifadelerdir.

Değerlerin sosyal sonuçlara yol açtığını belirten Fichter’a göre bu sonuçlar sosyal değerlerin genel işlevidir:

 Değerler grubun ve toplumun üyelerince paylaşılmış, üzerinde uzlaşmaya varılmış olduğu için herhangi bir bireyin yargısına bağlı değildir.

 Aynı toplumun üyeleri tarafından önemsendikleri için genel refahın korunması ve sosyal gereksinimlerin karşılanması ile birlikte görülmektedir.

 Değerler coşku ve heyecanlarla birlikte bulunduğu için üyeler, yüksek değerler uğruna özveride bulunmaya, mücadeleye ve hatta ölmeye razıdırlar (1996, s. 143).

Değerlerin dinî ve ahlaki inanç alanlarını içerdiğini belirten Powney vd. ise (2004, s. 2) bunun ötesinde, hayatımızı nasıl sürdürdüğümüz, organize ettiğimiz ve deneyimlerimize işaret ettiğini belirtir. Ona göre, değerler biliş, duygu ve davranışlarımızı da etkileyebilir.

Değerlerin özelliklerini toplum ve birey yönünden değerlendirdiğimizde:

 Toplum ya da bireyler tarafından benimsenen birleştirici olgulardır.

 Toplumun sosyal ihtiyaçlarını karşıladığına ve bireylerin iyiliği için olduğuna inanılan ölçütlerdir.

 Sadece bilinç değil duygu ve heyecanları da ilgilendiren yargılardır.

 Bireyin bilincinde yer alan ve davranışı yönlendiren güdülerdir.

 Normlardan farkı normlardan daha genel ve soyut bir nitelik taşımasıdır.

Değerler normları da içerir (Dilmaç, 1999; Doğan, 2007; MEB, 2009c).

Okumuş’a göre toplumsal değerler paylaşılırlar. Toplum aktörlerinin çoğunluğu değerler üzerinde uzlaşma hâlindedirler. Toplum üyeleri tarafından ciddiye alınırlar (2010: 28).

Toplumsal kontrol mekanizması ve düzeni sağladığını belirten Yücel’e (2008, s. 146) göre belirli bir grup üyelerince kabul edilmeleri, kendilerine inanılması, bilince, duygu ve isteklere yönelik olmaları, bireylerin zihinlerinde her şeyden bağımsız olarak kavramsal biçimde varlıklarını sürdürmeleri değerlerin özellikleri arasında sayılabilir.

Değerlerin kararlılık ve tutarlılık sergilediğini belirten Bacanlı ise süreklilik arz ederek daha sonra da davranışları biçimlendirmeye devam ettiğini belirtir (2010, s. 21).

Değerler ve değerler sisteminin hem nitelik hem açılım/tezahür hem de fonksiyonellik açılarından rolünü ortaya koyabilmesi için Yavuz (2010, s.46) ve Heenan’a (2007) göre değerlerin şu özellikleri taşıması gerekir:

 Değerler, hiyerarşik ve hegemonik değil, yatay/ufki ve paylaşım esaslıdır.

 Değerler döngüseldir; yani her değer bir başka değeri dairevî olarak inşa eder. Bu da yine döngüsel olarak bireyi, aileyi, toplumu, milleti, insanlığı inşa eder, örer veya aksi yıkar, çözer.

 Değerlerde değişim, akışkanlık ve geçişlilik esastır.

 Değerler farklılık ve çeşnilikle değerlidir.

 Değerler aksiyolojiktir. Değer, inşa ettiği bireye ve topluma onur ve itibar verir.

 Değer ile onur, hürmet ve itibar kişisel ve kolektif aktörlerin belirleyici vasfı olur.

 Bir değerin varlığı ve devamlılığı diğerinin değerlerini yok ederek veya nakzederek mümkün kılınamaz.

 Değerler ilgi, alaka, bağlam ve geçişlilik ile değerlenirler.

 Değerler öğrenilir.

 Değerler fonksiyonel oldukça ve icra edildikçe varlıklarını sürdürebilirler.

 Pratiğe inmeyen hiçbir prensip değer olarak varlığını sürdüremez.

 Değerler yaptırımlıdır.

 Karşılıklı saygı ve hürmet değerlerin kıymetini ve onurunu korur.

 Başkasının değerlerine hürmetsizlik kendi değerlerine saygısızlığın kapısını aralar.

 Değer; ortak varoluşsal alan inşa eder.

 Öznel ve görelidir.

 Saf gelenek ve görenektir.

 Bireylere ve topluluklara özgüdür.

Keskin’in (2016, s. 30-32) birçok kaynakta yer alan değer tanımlarından yola çıkarak ortak yönlerini ortaya koyduğu değer özellikleri şunlardır:

 Birbirinden bağımsız değildir.

 Değerler arasında hiyerarşik bir yapı vardır.

 Değişken bir yapıya sahiptirler.

 İnsan ve toplum hayatında önemli bir yeri vardır.

 Sosyal pekiştireçlerle desteklenir veya etkisini kaybeder.

 Göreceli boyutu vardır.

 Toplum tarafından uzlaşı sonucu oluşurlar.

 Evrensel boyutu vardır.

Değerlerin özelliklerine dair tüm araştırmalara dayanarak şu sonuçları çıkarabiliriz:

 Öznel ve görelidir.

 Gelenek ve göreneklerden beslenir.

 Bireylere ve topluluklara özgüdür.

 Birey ve toplum tarafından kabul görmüşlerdir.

 Duyguları ve inançları da kapsarlar.

 Özgül eylem ve durumların üzerindedirler.

 Kültür içinde şekillenirken aynı zamanda ona yön verir.

 Sözel bir boyuta sahiptirler.

 Bireylerin iyiliği için olduğuna inanılır.

 Bireyin bilincinde yer edinmiş davranışı yönlendiren güdülerdir.

 Değişim, akışkanlık ve geçişlilik esastır.

 Bireye ve topluma onur ve itibar kazandırır.

 Öğrenilir.

 Uygulanabilirliği yoksa yaşamını sürdüremez.

 Yaptırım gücüne sahiptir.

 Evrensel nitelikleri vardır.