Tablo 31
İncelenen Metinlerde Değer Açıklama Yaklaşımının Değerlere Göre Dağılımı
Değer Açıklama Yaklaşımı A d al et B ar ış Ç al ış ka nl ık D ay an ışma D uy ar lıl ık D ür üs tlü k H oşg ör ü M is af ir p er v er li k Sa yg ı S ev g i S o ru m lu lu k Te mi zl ik Y ar dı ms ev er lik V at an se v er li k To p la m Masallar 1 1 2 Hikâyeler 4 3 2 6 1 6 3 3 28 Dini Metinler - Ders Kitapları 4 1 2 2 9 Toplam 9 3 3 7 3 8 3 3 39
Tablo 31’de incelenen metinlerde değer açıklama yaklaşımının değerlere göre dağılımı gösterilmiştir. Değer açıklama yaklaşımı adalet değerinin anlatımında daha fazla kullanılmıştır. Dini metinlerde değer açıklama yaklaşımı kullanılmazken ders kitapları, hikâyeler ve masallarda değer açıklama yaklaşımına yer verilmiştir.
Yıl sonu değerlendirmesinde Ali öğretmen öğrencilerine önemli bir ödev verdi. Ciddiyetle hazırlanması gereken ödevi bora abisine yaptırdı. Anıl ise günlerce uğraşarak kendisi yaptı. Ali öğretmen ödev teslim gününde boranın ödevi kendisinin yapmadığını fark etti. Siz Ali öğretmen olsaydınız ne yapardınız? (Adil Davranıyorum, s.18)
Anıl ödevini saatlerce uğraşarak emek harcayarak yapmış Bora ise abisine ödevi yaptırdı. Öğretmen bu durumu fark etti değer okuyucuya açıklanmış ve soru sorulmuş okuyucu düşünmeye sevk edilmiştir. Öğrencilerin kendi değerinin farkına varmasına yardımcı olabilecek ifadeler yer almaktadır. Öğrencilere bir dizi seçenek sunarak alternatifleri görmelerine yardımcı olabilecek ifadeler yer almaktadır. İçerik, öğrencilerin değere ilişkin sebep sonuç ilişkisi kurarak, olaya akılcı bir bakış açısı geliştirmesine elverişlidir.
125
Erdem bir gün arkadaşlarıyla parkta oynarken küçük bir kızın salıncak için sıra beklediğini gördü. Sıra küçük kıza gelmişken büyük bir çocuk koşup salıncağa oturdu. Erdem buna çok üzüldü. Şimdi ne yapmalı? (Adil Davranıyorum, s.26)
İçerik, öğrencilerin ilgisini çekebilecek niteliktedir, öğrencilerin değere ilişkin sebep sonuç ilişkisi kurarak, olaya akılcı bir bakış açısı geliştirmesine elverişlidir. Öğrencilerin günlük hayatlarında karşılaşabileceği durumları yansıtmaktadır. Okuyucuya soru sorulmuş ve bu konu hakkında fikri merak edilmiştir.
Esra ve kardeşi elif birlikte resim yapıyor. Bir ara iki kardeş masanın etrafında koşarak oynamaya başladılar. Kardeşi yanlışlıkla masaya çarptı Esra’nın kullandığı su masaya döküldü. Esra Elif’e kızıyor elif Esra’ya burayı temizle diyordu ve biran önce silmezlerse su halıya dökülecekti. Arkadaşlar sizce şimdi ne olacak?( Adil Davranıyorum, s.30)
Bir tartışma ortamı oluşmuştur. Öğrencilerin her bir alternatifin olası sonuçlarını düşünerek seçim yapmalarına yardımcı olabilecek ifadeler yer almaktadır. Öğrencileri değere ilişkin durum hakkında düşünmeye teşvik edecek sorular yer almaktadır. Durumu değerlendirme ve sonuçları hakkında yorumlar yapmaları desteklenmektedir.
Pembe, Emre, Gülce oyun oynuyorlardı. Zahide nine içeri girdi. “Kurabiyeler hazır ama önce odanızı toplamalısınız” dedi. Pembe hemen atıldı: “Nine o zaman yapılacak işleri paylaşalım. Ben defterleri kitapları kaldırayım. Gülce çıkardığımız kıyafetleri dolaba koysun. Emre de, oyuncakları oyuncak sepetine doldursun. Böylece işler daha çabuk biter.” İşleri yapıp mutfağa geldiklerinde pembenin yüzü asıktı. Gülce beceremediği için kıyafetleri istenen yere yerleştirememişti.( Adil Davranıyorum, s.35)
İçerik, öğrencilerin günlük hayatlarında karşılaşabileceği durumları yansıtmaktadır. Üçkardeş adalet değerine ilişkin bir konu hakkında problem yaşamakta ve sorunu çözememektedir. Eşitlik ve adalet tam olarak sağlanmamış ve bu durum sorun oluşturmuştur. İçerik öğrencilerin değere ilişkin sebep-sonuç ilişkisi kurarak, olaya akılcı bir bakış açısı geliştirmelerine elverişlidir. Problem çözme eleştirel düşünme gibi üst düzey bilişsel becerileri geliştirmeye yönelik ifadelere yer verilmiştir.
126
Yağmur ve Buğra dokuztaş oynuyordu. Hakan Nazan’ın Buğraların dizdiği taşları yıkmasını istedi. Nazan mecburen abisinin dediğini yaptı. Buğra bin bir güçlükle taş diziyor Nazan da taşları yıkıyordu yağmur bu haksızlık dedi. Buna bir çare bulmalıydı ve doğru olanı yaptı. Sizce yağmur ne yapmıştır?( Adil Davranıyorum, s.45)
Değerin ne olduğundan çok niçin seçildiğinin önemini vurgulayan ifadeler yer almaktadır. Yağmur haksız bir ortam olduğunu fark etti ve buna bir çare bulmalıydı sözleri değerin önemini vurgulamaktadır. Öğrencilerin kendi değer seçimlerini bilinçli yapmasına yardımcı ifadeler yer almaktadır. Yağmur doğru bir seçim yaptı. Seçimine karar verdi sizce ne yaptı sözleri okuyucuyu sorgulamaya itmektedir. Problem çözme, eleştirel düşünme gibi üst düzey bilişsel becerileri geliştirmeye yönelik ifadelere yer verilmiştir. Öğrencilerin kendi değerinin farkına varmasına yardımcı olabilecek ifadeler yer almaktadır.
Furkan ve Sibel iki kardeşti babaları onlara pasta almıştı. Sibel erken uyumuştu. Furkan ve annesi Sibel’e de pasta ayırdı. Sabah Sibel pastayı görünce ne hissetmiştir?
Sibel’in pastadan haberi yoktu Furkan tüm pastayı tek başına yiyebilirdi. Fakat Sibel için pasta ayırdı. Değer seçimini bilinçli yapmasına yardımcı ifadeler yer almaktadır. Sibel bu durum karşısında ne hissetmiştir? Birinin sizi düşünerek davranması adaletli olması size ne hissettirir. Okuyucunun sorgulamasına düşünmesine ortam oluşturulmuştur. İçerik, okuyucunun günlük hayatlarında karşılaşabileceği durumları yansıtmaktadır. Değer açıklama yaklaşımı kullanılmıştır.
Öğretmen öğrencilere özet çıkarmaları için ödev verdi. Murat kitabın sadece üç sayfasını özet olarak yazdı Berkay ise tüm kitabı okuyup özet çıkardı. Öğretmen murat a tekrar ödevi yapmasını söyledi neden ?(Adil Davranıyorum, s.54)
Durum olay anlatılmış ve okuyucunun bu durumu değerlendirmesi ve davranışı açıklaması istenmiştir. Ödevini hakkıyla yapan ve yapmayan iki öğrenci anlatılmış ve ödevini tam yapmayan öğrenciye öğretmenin tavrı anlatılmıştır. İçerik öğrencilerin değere ilişkin sebep-sonuç ilişkisi kurarak, olaya akılcı bir bakış açısı geliştirmesine elverişlidir.
Kral hangi çocuğuna yerini bırakacağını bir türlü bilemezmiş. Evlat bu, ayırt edilir mi?(Peter Pan, s.17)
127
Evlatlar arasında eşit davranmak önemlidir. Kral hangi çocuğuna yerini bırakacağını bir türlü bilemezmiş sözleri ile kralın kararsızlığı anlatılmıştır. Evlatları arasında adil davrandığı ifade edilmeye çalışılmıştır. Soru sorularak okuyucuyu değere ilişkin durum hakkında düşünmeye teşvik edecek ortam hazırlanmıştır. Öğrencilerin kendi değerinin farkına varmasına yardımcı olabilecek ifadeler yer almaktadır.
Ama bu haksızlık, o çevrede yaşayanların hiç mi hakları yok? Bizlere neden hiç danışılmıyor?(Okul Arsası, s.28)
Çocuklar haklarını aramak için çalışmaktadır. “Bu konu hakkında ne gibi hakları var?, onların düşüncesini kimse neden sormuyor?” öğrencileri değere ilişkin durum hakkında düşünmeye sevk edecek sorular yer almaktadır. Öğrencilerin kendi değer seçimlerini bilinçli yapmasına yardımcı ifadeler yer almaktadır. İçerik, öğrencilerin değere ilişkin sebep-sonuç ilişkisi kurarak, olaya akılcı bir bakış açısı geliştirmesine elverişlidir.
Hala tam olarak anlamamıştı. Peki ama neden yalan söylenir ki? yalan söylemek için bir neden yok. Biz burada dili, birbirimizi anlamak ve birbirimizle bilgi alışverişinde bulunmak için kullanırız. Doğruları söylemezsek birbirimizi nasıl anlayabiliriz?(Guliver’in Gezileri, s.67)
Doğruluk ve dürüstlük değeri üzerinde durulmuş. Neden yalan söylenir? Diyerek soru sorulmuş değer öğrencilerin ilgisini çekebilecek niteliktedir. Problem çözme, eleştirel düşünme gibi üst düzey bilişsel becerileri geliştirmeye yönelik ifadelere yer verilmiştir. Öğrencileri değere ilişkin durum hakkında düşünmeye teşvik edecek sorular yer almaktadır.
Neden biz insanlar birbirimizle bu kadar savaşıyor ve yalan söylüyorduk? Barış ve doğruluk; gözüme savaşmak ve para kazanmaktan daha önemli görünmeye başladı.(Guliver’in Gezileri, s.69)
Sorgulama söz konusudur. Yazar hikâye de barış ve doğruluk değerini ön plana çıkarmış ve neden yalan söylediğimizi savaştığımızı sorgulamış okuyucuyu sorgulamaya itmiştir. İçerik, öğrencilerin değere ilişkin sebep-sonuç ilişkisi kurarak, olaya akılcı bir bakış açısı geliştirmesine elverişlidir. Değerin ne olduğundan çok niçin seçildiğinin önemini vurgulayan ifadeler yer almaktadır. Öğrencileri değere ilişkin durum hakkında düşünmeye teşvik edecek ifadeler vardır.
128
Nasrettin hoca kasaptan iki kilo et almış hanımına “Güzel bir et yemeği yap da yiyelim” demiş. Hanımı eti pişirirken canı öyle bir istemiş ki dayanamamış yemiş. Akşama hoca geldiğinde hanımı bir yalan uydurmuş ‘Sorma efendi eti bizim kedi yedi.’ demiş. Hoca dönmüş kediye bakmış eline bir tartı almış kedi iki kilo gelmiş sonra demiş ki‘Kedi buradaysa et nerede? Et burada ise kedi nerede?” (Doğru söylüyorum, s.43)
Nasrettin hocanın hanımı Nasrettin hocaya gerçekleri söylememiş dürüst davranmamıştır. Nasrettin hocada bu durumu eleştirmek ve karısına yaptığı yanlışı göstermek için bu yöntemi kullanmıştır. İçerik öğrencilerin değere ilişkin sebep sonuç ilişkisi kurarak olaya akıcı bir bakış açısı geliştirmesine elverişlidir. Değerin ne olduğundan çok niçin seçildiğinin önemini vurgulayan ifadeler yer almaktadır. Problem çözme, eleştirel düşünme gibi üst düzey bilişsel becerileri geliştirmek amaçlanmıştır.
Doğum gününde annesi Ayşe’ye çok şirin bir bebek hediye etti. Annesi neden böyle bir hediye seçmişti ki? Orada bulunan herkes bunu merak ediyordu. Ayşe’nin annesi Feriha teyze anlatmaya başladı. Küçükken Hatice ablaya sık sık yardım ederdim. Hatice abla her gün yaşlı teyzesine yemek yapıp gönderirdi ben de götürürdüm. Bir gün kocaman çikolatalı bir pasta yapmıştı. Pastayı götürürken arkadaşım Selma ile karşılaştım. Selma “Hadi biraz yiyelim, gittiğinde Hatice abla bu kadar gönderdi dersin” dedi. Benimde canım pasta istemişti. Onu istediğim kişiye veremezdim kararsız kalmıştım. İşte o gün Hatice teyze bu bebeği bana verdi. Sizce Feriha teyze o gün ne yapmıştır?(Doğru Söylüyorum, s.45)
Örnek olaylar aracılığıyla değer eğitimi yapılmaktadır. Sorular değer sorununu bulma, olayı akılcı bir şekilde değerlendirme, olaydan farklı sonuçlar çıkarma gibi konularda öğrenciye yardımcı olacak niteliktedir. Öğrencilerin eleştirel düşüme becerisi kazanmasına yönelik ifadeler yer almaktadır. Değerin ne olduğundan çok niçin seçildiğinin önemini vurgulayan ifadeler yer almaktadır.
Ahmet arkadaşlarıyla gözlükçüye gitmişti bir gözlük takıyor arkadaşlarına sordu “Bu gözlükler güzel mi?” bir arkadaşı evet yakışmış dedi ve kıs kıs gülüyordu. Diğeri ise bunlar yüzüne biraz istersen başka gözlük bak dedi .(Doğru söylüyorum, s.50)
129
Öğrencilerin her bir alternatifin olası sonuçlarını düşünerek seçim yapmalarına yardımcı olabilecek ifadeler yer almaktadır. Ahmet’in arkadaşlarından bir tanesi gerçeği söylemiş diğeri ise gizlemiş ve Ahmet ile dalga geçmiştir. Değerin ne olduğundan çok niçin seçildiğinin önemini vurgulayan ifadeler yer almaktadır. İçerik, öğrencilerin ilgisini çekebilecek niteliktedir.
3 kardeş yemek yiyordu. Ceren yemeğini bitiremedi. Ağabeyi “Anneme söylemelisin o zaman belki sana tatlı verir” dedi. Ablası Melek ise “Getir ben bitireyim anneme söylemeyiz” dedi. Sizce hangi kardeş dürüst?(Doğru Söylüyorum, s.51)
İçerik, öğrencilerin günlük hayatlarında karşılaşabileceği durumlardan birini yansıtmaktadır. Dikkate ve düşünmeye yönelik sorulara yer verilmektedir. Eleştirel düşünme ve problem çözme gibi üst düzey bilişsel becerileri geliştirmeye yönelik ifadelere yer verilmektedir. Kardeşine yardımcı olmak isteyen ve durumu gizleyen ablası mı, her şeye rağmen anne ile konuşmayı uygun gören abisi mi daha dürüsttür? Okuyucu bu iki sorunun cevabını bulmaya çalışır.
Oyunda kurallara uymak insan haklarına uygun bir davranış mıdır?(Adalet)
Her oyunun belli kuralları vardır. Oyunda düzenin sağlanması ve kargaşa ortamının olmaması için oyunu kurallara göre oynamak gerekir. Kurallara uymak adaleti de beraberinde getirir. Peki adalet ile insan hakları arasındaki bağlantı nedir? Kurallar insan haklarını uygulamada bize ne kadar yardım eder? Tüm bu sorular öğrencilerin zihninde canlanmaktadır. Değer açıklamak için soru sorulmuş ve öğrenciler düşünmeye sevk edilmiştir.
Yere düşen vazo kırılınca ne yaparsın ?( Dürüstlük)
Öğrenci soru karşısında düşünecek ve karar vermeye çalışacaktır. Dürüst mü davranmalı gizleyerek yalan mı söylemelidir. Tercih hakkı öğrencidedir. Değer doğrudan verilmemiş öğrenciye günlük hayattan örnek bir olay anlatılmış ve yorumu merak edilmiştir. İçerik, öğrencilerin seçtikleri değeri destekleyici sınıf tartışmaları yapmalarına uygun yapıdadır.
130
Emir evde çantasını hazırlamadığı için okulda sürekli eşyaları eksik oluyordu. Bu durumda arkadaşlarından ve öğretmeninden çok utanıyordu ve bu sorunu çözmesi gerekiyordu.
Konu, öğrencilerin günlük hayatında karşılaşabileceği durumları yansıtmaktadır. Ortada bir sorun var ve emir bu durumdan rahatsız oluyor. Öğrencilerin her bir alternatifin olası sonuçlarını düşünerek seçim yapmalarına yardımcı olabilecek ifadeler yer almaktadır. Emir neden davranışlarını değiştirmeli ve sorumluluk yüklenmelidir? Çünkü sürekli eşyaları eksik oluyor ve durumdan rahatsız. Değerin ne olduğundan çok niçin seçildiğini vurgulayan ifadeler yer almaktadır.
İyi ki bir ailem var yoksa beni kim bu kadar sever, kim bana böyle içten sarılırdı?
Ailemizin ne kadar değerli olduğunu anlatan ifadelere yer verilmiştir. Öğrencilere ailemiz dışında kim bizi bu kadar sever sorusu sorulmuş ve öğrencilerin değerin farkına varması sağlanmıştır. İçerik, öğrencilerin değere ilişkin neden sonuç ilişkisi kurarak, olaya akılcı bir bakış açısı geliştirmesine elverişlidir.
Bizden farklı giyiniyor bizden farklı düşünüyor, farklı giyiniyor, farklı yaşıyor diye insanlara ön yargı ile bakamayız ayrımcılık yapamayız. Böyle davranırsak ne olurdu?( Adalet)
İçerik, öğrencilerin günlük hayatlarında karşılaşabileceği durumları yansıtmaktadır. Değerin ne olduğundan çok niçin seçildiğini vurgulayan ifadelere yer verilmiştir. İçerik öğrencilerin değerle ilgili neden sonuç ilişkisi kurarak, olaya farklı bir bakış açısı geliştirmesine elverişlidir. Farklı düşünen insanlara saygı ve adil davranma değeri ön plandadır. Öğrenci sorularla düşünmeye sevk edilmiştir.
Her yıl kendi adıma ağaç dikiyorum. Daha iyi bir dünya için sen neler yapıyorsun? (Sorumluluk)
Öğrencilere sorumlulukları hatırlatmak maksadıysa “daha iyi bir dünya için sen neler yapıyorsun?” diye soru sorulmuş öğrenci düşünmeye sevk edilmiştir. Öğrencilerin kendi değerinin farkına varmasına yardımcı olabilecek ifadeler yer almaktadır. Öğrencilerin doğru olan seçimi düşünerek yapması teşvik edilmiştir.
131