Dış ticaret hadleri

Dışa açık bir ekonomi, diğer ülkelerle mal ve hizmet alışverişine giren bir ekonomidir. Bu mal ve hizmet değişimi her iki tarafa da yarar sağlayacağı için ülkeler bu tür ilişkilerini mümkün olduğu kadar artırmak çabasındadır (Pekin, 1996: 221). Doğaldır ki dış ticarete kapalı olan bir ekonomi için dış ticaret haddi kavramından bahsetmek mümkün değildir. Kaldı ki dünya üzerinde çok kısıtlı bile olsa dış ticaret yapmayan ülkenin olduğunu söylemek pek mümkün değildir. Dış ekonomik ilişkiler ekonomik kalkınma sorununun incelenmesinde önemli bir yere sahiptir. Dış sektör planlaması olarak ele alınan bu konu özellikle bir ülkenin ihracat olanaklarının ve ithalat kapasitesinin araştırılmasını kapsamaktadır. İthalat kapasitesi ise bir yandan ihracat miktarına, diğer yandan da ihracat ve ithalat fiyatlarına bağlıdır. Bu bakımdan, dış ticaret fiyat endeksleri ve bunlara dayanılarak hesaplanan dış ticaret hadleri gerek kalkınma sorununun gerekse dış ticaret sektörünün incelenmesinde çok önemli bir yer tutmaktadır (http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/ocak%202004/ticare thad.htm).

Uluslararası toplumda ülkeler, üretiminde göreli üstünlüğe sahip oldukları malları üretip bunları ihraç ederek hiç üretim olanağına sahip olmadıkları ya da göreli olarak pahalıya üretebildikleri malları ithal etmeleri kendi yararlarına olabilir. Her ülke, dış ticarette karşılaştırmalı üstünlük kuramı diye bilinen bu kurala uygun hareket ettiği takdirde kıt kaynaklarından tasarruf sağlayarak reel ulusal gelirini ve ekonomik refahını artırabildiği varsayılır (http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/ocak%202004 /ticare thad.htm).

Dış ticaret hadleri, ihraç malları fiyat endeksinin ithal malları fiyat endeksine bölünmesi ile elde edilmektedir. Ticaret hadleri kavramı iç ve dış ticarette değişik anlamlarda kullanılır. En yaygın şekli ile ticaret hadlerini ihracat fiyatları ile ithalat fiyatları arasındaki oran biçiminde tanımlayabiliriz. Bir ülke, bir baz yılına göre daha sonraki yıllarda ucuza satıp pahalıya satın alan bir değişim içerisinde bulunmakta ise bu,

söz konusu ülkenin dış ticaretten bir kayba uğraması anlamına gelir. Tersine, ticaret hadleri lehine gelişen bir ülke, ekonomik büyümesine ek olarak ticaret hadlerinden sağlayacağı reel gelir artışları ile ekonomik gönencini yükseltebilir Dış ticaret hadleri kavramı kullanılarak belli bir dönemde bir ülkenin dış ticaretinin lehte mi aleyhte mi geliştiğini saptamak mümkündür. Genel olarak ihraç edilen malların fiyatlarının artması, ithal edilen mallarının fiyatlarının sabit kalması, düşmesi ya da daha yavaş artması ülkenin dış ticaret hadlerinin lehte gelişmesi anlamına gelmektedir (Kenen, P. B., 1996:628).

Ticaret haddi, baz yılla karşılaştırıldığında ticaret birimi başına düşen kazanç veya kaybı ifade etmektedir. Bir çok ticaret haddi kavramı arasında en çok kullanılan “net değişim ticaret haddi”dir. Buna bazen “mal ticaret haddi” de denmektedir (İyibozkurt, 1977:72).

Net değişim ticaret haddi endeksi ihracat fiyat endeksinin ithalat fiyat endeksine bölünmesi ile elde edilir. Formülde Px ve Pm ihracat ve ithalat fiyat endekslerini; N ise net değişim ticaret haddini gösterir.

Diğer bir dış ticaret haddi kavramı ise “brüt değişim ticaret haddi”dir. İthalat ve ihracat miktarlarını dikkate almaktadır. İthalat miktar endeksinin, ihracat miktar endeksine bölünmesi sonucunda elde edilir. Bir birim ihracatın satın alabileceği ithalat miktarını gösterir. Zaman içinde bu rakamın değişimi dış ticaret hadlerinin nereye doğru gittiği hakkında anlamlı bir fikir verebilir.

Vm G = *100 Vx Px N= *100 Pm

Gelir ticaret haddi ise net değişim ticaret haddinin ihracat miktar endeksi ile çarpılması sonucu elde edilir.

Dış ticaretin toplam kazancı daha iyi bir şekilde ifade eden “toplam ticaret kazanç” endeksi de vardır. Bu endeks, net değişim ticaret haddinin toplam ticaret miktar endexi ile çarpılması ile bulunur.

Dış ticaret hadleri bazı eksiklikleri de içermektedir. Örneğin; ihraç malları fiyatlarındaki düşme bazen verim artışından ya da kalite değişiminden kaynaklanabilir. Verim artışından kaynaklanan fiyat düşmesi dış ticaret hadleri açısından olumsuz bir gelişme gibi nitelendirilmesine rağmen ekonomi açısından olumlu bir gelişmedir.

Gayri safi değişim ticaret hadleri

Ticaret hadlerinin, ithalat hacim endeksinin ihracat hacim endeksine oranı şeklindeki tanımına “gayri safi değişim ticaret hadleri (gross barter terms of trade)” adı verilir:

Qm G = Gayri safi değişim ticaret hadleri G = Qx = İhracat miktar endeksi

Qx Qm = İthalat miktar endeksi

Bu orandaki bir yükselme, ülkenin belirli bir hacimdeki ihracatı karşılığında daha fazla ithalatta bulunabileceğini gösterir. Eğer iki ülkeli teklif eğrileri analizinde olduğu gibi, dış ticaret yalnız mal hareketlerini kapsıyor ve ihracat sürekli ithalata eşitleniyorsa net değişim ticaret hadleri ile gayri safi değişim ticaret hadleri kavramları

Qn Gt= *N Qo Px I = *Vx*100 Pm

birbirine eşit olur. Fakat gerçek hayatta mal ve hizmet akımlarının yanında uluslararası sermaye hareketlerinin de yer alması net ve gayri safi değişim ticaret hadleri tanımları arasındaki özdeşliği ortadan kaldırır. Çünkü bu durumda ithalat hacmindeki bir değişme, yalnız mal ihracatının değil, ülkeye giren veya çıkan sermaye akımlarının da bir sonucu olabilir (http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/ocak%202004/ticarethad. htm).

Miktar: Dış ticaret istatistiklerinde kullanılan ölçü birimi genellikle net ağırlıktır

ve kilogram (kg) ile gösterilmektedir. Ayrıca eşyanın cins ve özelliğine göre baş, adet, m, m³ vb. ölçü birimleri de kullanılmaktadır.

Değer: Dış ticaret istatistiklerinde değer; ithalatta CIF (mal

bedeli-sigorta-navlun) ve ihracatta FOB (mal bedeli-gemiye yükleninceye kadar yapılan masraflar) olup, Türk Lirası (TL) ve Dolar ($) ile gösterilmektedir.

Harmonize sistem nomanklatürü: Dış ticarete konu olan maddeleri

sınıflandırmak için hazırlanmış ve Türkiye de "Brüksel Gümrük Nomanklatürü" yerine 1.1.1989 tarihinden itibaren kullanılmaya başlanan altılı sayısal koda dayalı bir model listesidir.İthalat Genel Müdürlüğünce uygulaması yapılan ithalat politikası, Türkiye’nin genel ekonomik politikasına paralel olarak, kalkınmayı hızlandırmayı; ihracata dönük, teknoloji yoğun, katma değeri yüksek, uluslararası standartlara uygun üretim yapısını desteklemeyi; iç pazara dünya standartlarında ucuz ve kaliteli mal girişini sağlayarak piyasaları düzenlemeyi; tüketiciyi ve çevreyi korumayı amaçlamaktadır.