Dünyada ve Türkiye’de Elektrik Enerjisi

Elektrik enerjisi diğer enerji türlerinde göre en hızlı gelişme gösteren enerji türüdür, çünkü elektrik enerjisi tüketimi refah toplumunun göstergelerinden biridir. Elektrik piyasası oluşumunun ilk yıllarında daha çok devlet, bir kamu hizmeti olarak dağıtım işini üstlenmiş ancak zamanla tüm dünyada enerji sektörünün serbestleştirilmeye başlanmasıyla beraber, sektörde özelleştirmeler yapılmış ve özel sermaye çeşitli dağıtım şirketleri kurarak piyasaya girmiştir. Sektördeki doğal tekeller kamu otoritesi altına alınmaya çalışılmıştır. Elektriğin bazı kullanım alanlarında tam ikamesi mümkün değildir. Bu yüzden piyasanın mümkün olduğu kadar rekabet kurallarına uygun ve etkin çalışması önemlidir (Akcollu, 2003: 1-7).

Elektrik pahalı bir enerji türüdür. Depolanması oldukça masraflıdır. Zaten mevcut alternatiflerde yeteri kadar etkin değildir, bu yüzden arz ve talebin sürekli dengelenmesi gerekir, aksi takdirde (örneğin arz fazlalığından dolayı üretim mutlaka kısılmalıdır) şebeke tehlikeye girer. Elektrik enerjisi hem yenilenebilir, hem de yenilenemeyen enerji kaynaklarından elde edilebilir. Ancak bu enerji kaynakları tüm ülkelere eşit olarak dağılmış durumda değildir. Dünyada bazı ülkeler zengin rezervleri ile ihracatçı pozisyonundayken, diğerleri bu enerji kaynaklarını ithal etmek zorundadırlar (İstanbul Teknik Üniversitesi, 2007: 3).

Şekil 2.55 Dünya Elektrik Enerjisi Üretiminin Dağılımı (2010, %) 25% 5% 25% 4% 3% 38%

Kuzey Amerika Orta ve G. Amerika Avrupa ve Avrasya Ortadoğu Afrika Asya Pasifik

Kaynak: BP Statistical Review 2011

Şekil 2.55’de dünya toplam elektrik enerjisi üretiminin dağılımı verilmektedir. Toplam tüketim 2010 yılı itibariyle 21325 Tws’tir. Üretimde 8204 Tws ve %38 pay ile Asya-Pasifik ilk sırada, 5311 Tws ve %25’lik pay ile Avrupa ve Avrasya ikinci sırada, 5225 Tws ve %25’lik pay ile Kuzey Amerika üçüncü, 1104 Tws ve %5’lik pay ile Orta ve Güney Amerika dördüncü, 814 Tws ve %4’lük pay ile Ortadoğu beşinci ve son olarak 664 Tws ve %3’lük paylık üretimle ile Afrika gelmektedir. Dünyadaki elektriğin %20’si yalnızca ABD tarafından tüketilmektedir.

Şekil 2.56 Dünya Elektrik Enerjisi Üretimi (Twh)

0 2500 5000 7500 10000 12500 15000 17500 20000 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

Kuzey Amerika Orta ve Güney Amerika

Avrupa ve Avrasya Ortadoğu

Afrika Asya-Pasifik

Kaynak: BP Statistical Review 2011

Şekil 2.56’da dünya elektrik enerjisi üretiminin gelişimi verilmektedir. 1992 yılı itibariyle dünya toplam elektrik enerjisi üretimi 12211 Tws’tir. Avrupa ve Avrasya 4448 Tws ve %36’lık pay ile ilk sırada, Kuzey Amerika 3880 Tws ve %32’lik pay ile ikinci sırada, Asya-Pasifik 2733 Tws ve %22’lik pay ile üçüncü, Orta ve Güney Amerika 550 Tws ve %4,5’lik pay ile dördüncü, Afrika 329 Tws ve %3’lük pay ile beşinci ve son olarak Ortadoğu 269 Tws ve 2,2’lik pay ile altıncıdır. 2010 yılına

gelindiğinde toplam üretim 21325 Tws’ye çıkarken üretimin dağılımı değişmiştir. Kuzey Amerika ile Avrupa ve Avrasya’nın payı 25’e düşerken, Orta ve Güney Amerika’nın payı %5’e, Ortadoğu’nun %3,8’e, Afrika’nın %3,1’e ve Asya’nın payı %38’e çıkmıştır.

Şekil 2.57 Dünya Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Dağılımı (2009, Twh)

0 2500 5000 7500 10000 12500 15000 17500 20000 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009

Kömür Petrol Gaz Nükleer Hidro Yenilenebilir

Kaynak: OECD Factbook 2011

Şekil 2.57’de dünya elektrik üretiminin yakıt kaynaklarına göre dağılımı verilmiştir. 1971 yılında 5.245 Twh olan üretim 2009 yılındaki dalgalanmadan sonra 2010 yılında 21325 Twh’ye çıkmıştır. Bu süreçte elektrik tüketimi artarken yakıt tiplerinin payları değişmiştir. Kömür’ün payında bir değişiklik olmazken, petrolün payı 1971’de %21’den 2009 yılında %5’e ve hidrolik enerjinin payı %22’den %15’e düşmüştür. Buna karşılık nükleer enerjinin payı %2’den %14’e, doğal gazın payı %13’ten %21’e çıkmıştır. Petrolün payının düşmesinde özellikle 1979 petrol krizi ve 1990’ların sonundan günümüze kadar olan süreçte fiyatların hızlı bir artış eğilimi içinde olması etkili olmuştur. Petrol artık pahalı bir enerji kaynağıdır ve fiyat artışlarının önümüzdeki yıllarda da devam etmesi beklenmektedir. Hidrolik enerjinin ise toplam içindeki payı düşmüştür, ancak mutlak değer olarak üretim miktarı 1206 Twh’den 3038 Twh’ye çıkmıştır. Hızlı artış gösteren iki enerji kaynağı nükleer enerji ve doğal gazdır. Nükleer enerji geliştirilen yeni teknolojilerle daha güvenli, ucuz ve çevreci olması nedeniyle payını arttırmış ancak 1990’ların başından itibaren artış hızı düşmüştür. Yapılan projeksiyonlarda da payının çok az bir artış eğilimi içinde olacağı öngörülmektedir. Doğal gaz ise düşük fiyatı ve düşük CO2 salınımı nedeniyle elektrik üretimi içindeki payını arttırmış ve gelecek yıllarda da arttırmaya devam edecektir.

Tablo 2.6’da OECD ülkelerinin 2009 yılı elektrik üretimi verilmiştir. Toplam üretim 10.468 Twh’dir. Yakıt tiplerinin payına bakıldığında Kanada, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Fransa hariç termik kaynakların (petrol, doğal gaz ve kömür) %60’dan fazla olduğu görülür. Fransa’da elektrik üretiminde ilk sırada %76,5 ile nükleer enerji gelirken Kanada ve Avusturya’da yaklaşık %60 ile hidrolik enerji gelmektedir. İsveç’te nükleer enerjinin payı %42, hidrolik enerjinin %46 iken İsviçre’de sırasıyla %40 ve %55’tir.

Kaynak: OECD Ülkeleri Elektrik Üretimi (Twh, 2011)

ÜLKELER KÖMÜR SIVI GAZ ^{YENİLENEBİLİR}

+ Atık

TERMİK

TOPLAM ^{NÜKLEER HİDROLİK JEOTERMAL GÜNEŞ+RÜZGAR G.TOPLAM}

AVUSTURALYA 203.34 2.64 35.85 2.76 244.59 12.30 4.08 260.97 AVUSTURYA 5.03 1.14 12.34 4.80 23.31 43.66 0.00 2.02 68.99 BELÇİKA 6.15 0.28 29.31 5.26 41.00 47.22 1.76 1.25 91.23 KANADA 91.63 8.30 37.50 6.71 144.14 90.42 363.96 4.71 603.23 ŞİLİ 14.89 12.15 3.93 4.27 35.24 25.30 0.18 60.72 ÇEK CUMHURİYETİ 48.68 0.16 0.98 1.86 51.68 27.21 2.98 0.38 82.25 DANİMARKA 17.68 1.18 6.73 4.02 29.61 0.02 6.73 36.36 ESTONYA 8.08 0.05 0.11 0.31 8.55 0.03 0.20 8.78 FİNLANDİYA 15.90 0.53 9.80 8.95 35.18 23.53 12.69 0.66 72.06 FRANSA 28.70 6.17 21.01 6.09 61.97 409.74 61.91 8.56 542.18 ALMANYA 257.14 9.64 78.88 35.56 381.22 134.93 24.71 0.02 51.58 592.46 YUNANİSTAN 34.19 7.68 11.02 0.24 53.13 5.65 2.59 61.37 MACARİSTAN 6.42 0.63 10.42 2.45 19.92 15.43 0.23 0.33 35.91 İZLANDA 0.00 0.00 0.00 12.28 4.55 16.83 İRLANDA 6.62 0.92 16.30 0.18 24.02 1.26 2.96 28.24 İSRAİL 34.40 2.23 18.02 0.04 54.69 0.02 0.30 55.01 İTALYA 43.42 25.95 147.27 9.40 226.04 53.44 5.34 7.82 292.64 JAPONYA 279.44 91.62 284.95 21.43 677.44 279.75 82.13 2.89 5.71 1047.92 KORE 208.86 19.81 70.28 0.72 299.67 147.77 5.64 1.42 454.50 LÜKSEMBURG 0.01 2.84 0.12 2.97 0.83 0.08 3.88 MEKSİKA 29.52 45.75 138.47 2.72 216.46 10.50 26.71 6.74 0.61 261.02 HOLLANDA 26.59 1.49 68.71 7.62 104.41 4.23 0.10 4.76 113.50 YENİ ZELANDA 3.29 0.01 8.97 0.59 12.86 24.22 4.86 1.53 43.47 NORVEÇ 0.09 0.03 4.24 0.29 4.65 127.07 1.06 132.78

POLONYA 134.70 2.72 4.79 5.46 147.67 2.97 1.08 151.72 PORTEKİZ 12.90 3.29 14.71 2.38 33.28 9.01 0.18 7.74 50.21 SLOVAKYA 4.28 0.63 1.97 0.55 7.43 14.08 4.60 0.05 26.16 SLOVENYA 5.14 0.03 0.59 0.19 5.95 5.74 4.71 0.00 16.40 İSPANYA 37.18 18.97 107.45 4.19 167.79 52.76 29.16 44.15 293.85 İSVEÇ 1.60 0.73 1.55 12.20 16.09 52.17 65.98 2.49 136.72 İSVİÇRE 0.01 0.10 0.68 2.40 3.19 27.69 37.51 0.07 68.45 TÜRKİYE 55.67 4.81 96.10 0.34 156.92 35.96 0.44 1.50 194.81 İNGİLTERE 106.04 4.37 165.48 12.43 288.32 69.10 8.95 9.32 375.67 ABD 1892.66 50.45 949.78 72.29 2965.18 830.21 298.41 17.05 77.38 4188.21 OECD 3620.23 324.46 2361.03 238.82 6544.54 2242.47 1386.15 42.07 253.27 10468.50 DÜNYA 8118.56 1026.76 4299.51 288.11 13732.93 2696.77 3328.63 66.67 304.75 20129.79

Şekil 2.58 Türkiye’de Elektrik Üretiminin Kaynaklara Göre Dağılımı (2009, Twh) 0 30 60 90 120 150 180 1940 1943 1946 1949 1952 1955 1958 1961 1964 1967 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006 2009 Yenilene bilir Hidrolik D.Gaz Motorin F.Oil Kömür

KaynakTEİAŞ Elektrik Üretim ve İletim İstatistikleri

Şekil 2.58’de Türkiye’nin yıllara göre elektrik üretimi ve bu üretimin yakıt kaynağı bazında dağılımı verilmiştir. 1940 yılında 396 Gwh olan üretim ortalama %9,5 oranında artarak 2008 yılında 198,4 Twh’ye çıkmış ancak 2009 yılında etkili olan küresel krizin etkisiyle 194,8 Twh’ye düşmüştür. 1940 yılında kömür, fuel-oil, LPG, motorin ve doğal gazdan oluşan termik kaynaklı yakıtların toplamdaki payı %96 iken 2009 yılında %80’e düşmüştür.

Termik kaynakların söz konusu dönemdeki içsel dağılımı oldukça değişmiştir. Kömürün payı 1940 yılında %88’den 1974 yılına kadar sürekli gerileyerek 1973 yılında %33 seviyesine gerilemiştir. Bunda petrol fiyatlarının düşük seyretmesi etkili olmuştur. Şekil 2.58’de görüldüğü gibi fuel-oil’in payı 1940 yılında %2’den 1973 yılında %60’a kadar çıkmıştır. aynı nedenle yerli ve yenilenebilir bir kaynak olan hidrolik enerjinin payı da 1940 yılında %3,5’ten 1956 yılına kadar önemli bir artış göstermemiş, planlı ekonominin etkisiyle yapılan yatırımlarla 1973 yılında hidrolik enerjinin payı %21’e çıkmıştır. Ancak 1973 yılında yaşanan kriz tüm dengeleri değiştirmiş, yerli kaynak olan kömür ve hidrolik enerjinin termik kaynaklar içindeki payı hızla artarken, ithalata bağlı olan motorin ve fuel-oil tüketimi hızla azalmış ve 2009 yılında %2’ye düşmüştür. Kömür tüketiminin termik kaynaklar içindeki payı ise 1986 yılına kadar %70’e çıkmıştır. Ancak termik kaynakların toplam içindeki payı yine de düşmeye devam etmiş buna karşılık hidrolik enerji’nin toplam içindeki payı 1973 yılında %21’den 1988 yılında %60’a çıkmıştır. 1985 yılında doğal gaz ile tanışan Türkiye’de dengeler tekrar değişmiş doğal gazın termik kaynaklar içindeki payı 1985 yılında %0,3’ten 2009 yılında

%61’e çıkmıştır. Doğal gazdaki artışın etkisiyle termik kaynakların toplam içindeki payı 1985 yılında %64’ten 2009 yılında%80,6’ya çıkmıştır. Yine doğal gazdaki artışın etkisiyle hidrolik enerji’nin payı 1985 yılında %35’ten 2009 yılında %18,5’e düşmüştür. Yenilenebilir enerji kaynakları ise diğer kaynaklar karşısında bir varlık gösterememekte ve payları %1 civarında seyretmektedir.