Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ve TRIPS Anlaşması 10

Malların serbest ticareti, küreselleşme sürecinin temel taşlarından birini oluşturmaktadır¹¹. Ülkeler arasındaki ticareti düzenleyici, ticarette liberalleşmeyi ve serbestliği destekleyen uluslararası prensipleri içeren bir belge¹² olan GATT¹³ (General Agreement on Tariffs and Trade)¹⁴ (DTÖ Kurucu Anlaşması) 1947 yılında imzalanmıştır.

Dünya Ticaret Örgütü’nün (World Trade Organization)¹⁵ 1994’de kurulmasıyla uluslararası ticaret sistemi yasal ve kurumsal bir zemine oturmuştur.

Eski¹⁶ GATT’ın mirasçısı olan Dünya Ticaret Örgütü’nün amacı açıklığı sağlamak ve ticaretteki ayrımcılığın önüne geçmektir.

Yaklaşık olarak 150 üyesi olan DTÖ, dünya çapında çok taraflı bir sözleşme ile kurulmuştur. Avrupa Birliği’ne üye olan tüm ülkeler bu örgüte katılmışlardır.

Böylece, Avrupa Birliği’nin Anlaşmaları da eklendiği için, DTÖ Anlaşması’nın kapsamı oldukça genişlemiştir. Bu anlamda, malların serbest dolaşımıyla ilgili kurallar ve fikrî mülkiyet hakları ile ilgili düzenlemeler de bu kapsama dâhil olmuştur. Ancak rekabet konusunda düzenleme yapılmamıştır¹⁷.

10 Ticaretle Bağlantılı Fikrî Mülkiyet Hakları Anlaşması, Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights.

11 GALLEGO, Beatriz Conde: “The Principle of Exhaustion of Rights and Its Implications for Competition Law”, IIC 2003 Vol. 05, s. 474.

12 VERMA, s. 552; GALLEGO, s. 474.

13 GATT’ın son şekli için bkz. (http://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47.pdf) (Ekim 2008).

14 Kısaca GATT olarak uluslararası literatürde geçen bu Anlaşma bizim hukukumuzda da GATT olarak adlandırılmaktadır. Bu nedenle çalışmamızda bu Anlaşmayı ifade etmek için GATT sözcüğünü kullanacağız.

15 Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), Marakeş Anlaşması ile 15.04.1994’te kurulmuştur (1867 UNTS 154). (http://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/04-wto.pdf) (Ekim 2008)

16 GATT 1947 (GATT 1994 ile yeniden şekillendirilmiştir. Dünya Ticaret Örgütü Anlaşması ek, 1A).

17 DTÖ sistemi içinde rekabet kurallarının belirlenmesi konusunda sonuç alınamamıştır (SOTHERS, Parallel Trade, s. 431, dn. 401; karşı görüşte olan Gallego, bu çalışmalarla rekabet konusunda bazı kuralların belirlendiğini belirtmiştir. GALLEGO, s. 473, 474). 14.11.2001 tarihindeki Doha Ministerial Declaration (WT/MIN(01)/DEC/1, paragraf 23-25) toplantısında DTÖ üyeleri ilk defa ticaret ve rekabetin birbirlerini etkilemesi konusunda müzakere yapmışlardır. Görüşmelerde kesin kurallar belirlenememiş, bununla birlikte, rekabet konusundaki sorunlarla ilgili çalışma grupları oluşturulmuştur (paragraf 25). 01.08.2004 tarihindeki, DTÖ Genel Konsey (General Council) görüşmelerinde ise, bu konuda çalışma yapılmayacağı belirtilmiştir (WT/L/579, paragraf 1(g).

Çok taraflı anlaşmalar ile kurulan kuruluşlar aracılığıyla iki taraflı sözleşmelerin (örneğin DTÖ üyelerinin birbirleri arasındaki) gelişmesi sağlanmıştır.

Anılan kuruluşların arasında sayabileceklerimiz; DTÖ, WIPO¹⁸ (World Intellectual Property Organization, Dünya Fikrî Mülkiyet Teşkilatı), AIPPI¹⁹ (The International Association for the Protection of Intellectual Property) UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Development) ve UNDP (United Nations Development Programme)’dır. Bunlara ek olarak çeşitli sivil toplum örgütleri (NGOs) aracılığıyla da (örnek olarak, sanayicilerin oluşturduğu dernekler ve tüketicilerin haklarını savunan dernekler) iki taraflı sözleşmelerin gelişmesi sağlanmıştır²⁰. Fakat büyük çabalara rağmen TRIPS sözleşmesi anlamında, küresel fikrî mülkiyet sistemi için yapılan teknik ve ekonomik ortak çalışma ilişkisi beklenen gelişmeyi sağlayamamıştır. Küresel fikrî mülkiyet sisteminde TRIPS yedek oyuncu olmaktan kurtulamamıştır²¹.

DTÖ’nün bu güne kadar paralel ithalat üzerindeki etkisinin, özellikle Avrupa Birliği’yle karşılaştırıldığında yeterince derin olmadığı görülmektedir. Bunun sebeplerinden biri, bütünleşme konusunda DTÖ’nün plânlamalarını Avrupa Birliği’nden daha yüzeysel yapması olabilir. Çünkü, Avrupa Birliği’nde Ortak Pazarı sağlamak amacıyla getirilen ve sıkı bir denetime tabi olan kurallar paralel ticaret üzerinde etkili olmaktadır. Ancak, uygulama açısından bakıldığında, DTÖ, sorumluluğu üye ülkelere bırakmıştır²².

18 DTÖ - WIPO arasında 22.12.1995 tarihinde imzalanan işbirliği anlaşmasıyla TRIPS ile ilgili olarak gelişmekte olan ülkelere, WIPO tarafından hukukî - teknik yardım ve teknik işbirliği sağlanması kararlaştırılmıştır (bu Anlaşma’nın tam metni için bkz.

(http://www.wto.org/english/tratop_e/trips_e/intel3_e.htm) (Ekim 2008).

19 Fikrî mülkiyet haklarının korunması amacıyla kurulan uluslararası bir birlik olan AIPPI, ilk toplantısını 1897 yılında yapmıştır. AIPPI, Dünyada fikrî mülkiyet konusundaki önde gelen kuruluşlardan biridir. Amacı, fikrî mülkiyet korumasını geliştirmek ve iyileştirmektir. Merkezi İsviçre olan Birliğin, 8000 üyesi vardır ve bunlar 100 den fazla ülkeyi temsil ederler. Birlik, fikrî mülkiyeti korumak, uygulama alanlarını genişletmek ve geliştirmek amacıyla uluslararası ve bölgesel anlaşmalar yapılması konusunda çalışmalar yürütmektedir (bkz. http://www.aippi.org/) .

20 MATTHEWS, Duncan / TELLEZ, Vivianna: “Bilateral Technical Assistance and TRIPS: The United States, Japan and the European Communities in Comparative Perspective”, The Journal of World Intellectual Property, 2006, Vol. 9, No. 6, s. 629.

21 MATTHEWS / TELLEZ, s. 629.

22 STOTHERS, Parallel Trade, s. 431.

Buna göre, üye ülkeler; tüketicileri korumak amacıyla, en azından kısa dönemde, kendi bölgelerinde paralel ithalatı destekleyici önlemeler alabilirler. Aynı şekilde, üreticileri korumak veya potansiyel olarak uzun dönemde bakıldığında, tüketicileri korumak amacıyla kendi bölgelerinde paralel ithalatı kısıtlayıcı tedbirler de alabilirler. Fakat normalde diğer ülkelerin etkisi olmadan bu amaçları gerçekleştirebilmek için üye ülkeler, kendileri çaba gösterirler. Buna göre, üye ülkeler, ticarî tartışmalar doğrultusunda paralel ithalatı kısıtlamak amacıyla, diğer ülkeleri, teşvik etmenin yollarını ararlar²³.

Bunun tersine olarak, tüketicilere hiçbir yararı olmadığı halde paralel ithalatı kısıtlayan bir üye ülkeden şikâyetçi olan diğer bir üye ülke, daha fazla politik avantaja sahiptir. Aynı zamanda bu durumda, şikâyet edilen ülke, politik olarak zarar görebilecektir. Çünkü paralel ithalatı kısıtladığı için diğer bir üye ülke tarafından şikâyet edilen bu üye ülkede fiyat farklılıklarına izin verilmezse, tüketiciler fiyatların yükselmesiyle karşı karşıya kalabilecekleri gibi, üreticilerin de paralel ihracat kısıtlamaları sebebiyle, kârlılıkları azalacaktır²⁴.

DTÖ’nün kurulmasından sonra, malların ticareti konusundaki geleneksel engeller yanında başka, çok taraflı ticaret sisteminden kaynaklanan sorunlar ortaya çıkmıştır. Özellikle, GATT ve Dünya Ticaret Örgütü’nün oluşturduğu ticarî sistemin²⁵ bir parçası olan TRIPS²⁶ Anlaşması’ndan sonra, fikrî mülkiyet hakları ve uluslararası ticaret arasındaki bağlantı sıkı bir biçimde kurulmuştur²⁷. TRIPS ile, fikrî mülkiyet haklarının varlığı ve kullanımı konusunda, her bir üye ülke tarafından uygulanacak minimum standartlar getirilmiştir²⁸.

Getirilen bu minimum koruma standartları, üye ülkelerin fikrî mülkiyet hakları konusunda, TRIPS’te belirlenenden daha düşük bir korumayı kabul

23 STOTHERS, Parallel Trade, s. 431.

24 STOTHERS, Parallel Trade, s. 432.

25 TRIPS, 1994 tarihli GATT Anlaşması’na ve Hizmetler Ticareti Genel Anlaşması’na (GATS, General Agreement on Trade in Services) benzemektedir. Bunlara çok taraflı ticaret anlaşması da denir. Bu anlaşmaların hepsi DTÖ Anlaşması’nın unsurlarıdır. Ayrıca anlaşmalar, DTÖ üyeleri üzeride bağlayıcı etkiye sahiptirler (DTÖ Anlaşması, m. II.2).

26 Dünya Ticaret Örgütü Anlaşması Ek 1 C ile imzalanmıştır (RG. 25.02.1995, S. 2213).

27 GALLEGO, s. 474.

28 TRIPS m. 1.1.

edemeyecekleri anlamına gelir²⁹. TRIPS Anlaşması, Avrupa Birliği’nin kurumları ve üye ülkeleri üzerinde bağlayıcıdır³⁰. Ayrıca, anılan Anlaşma’nın hükümleri Avrupa Birliği hukukunun ayrılmaz bir parçasıdır.

Ancak, fikrî mülkiyet haklarının en fazla ticaretle bağlantılı yönü olan fikrî mülkiyet haklarının tükenmesi konusu, gerçekte fikrî mülkiyet alanındaki en çelişkili konulardan birisidir. Buna rağmen, fikrî mülkiyet haklarının tükenmesi konusunda TRIPS Anlaşması açık bir hüküm içermemektedir.

Tükenme konusundaki sorunun içerdiği belli politik ve ekonomik konular nedeniyle DTÖ üyeleri, uluslararası veya sadece ülkesel tükenmenin kabul edilmesi konusunda, Uruguay Round’daki çok taraflı ticaret görüşmeleri sırasında bir anlaşmaya varamamışlardır. Söz konusu görüşmelerin en önemlileri 1987-1990³¹ yılları arasında yapılmıştır. Toplantıların ilk aşamalarında markalı malların paralel ithalatı konusunda üye ülkeler farklı kurallar uyguluyorlardı. Birkaç üye ülke³², marka hakkı bakımından uluslararası tükenmeyi benimsemişti. Bunların dışında Avustralya³³, telif hakları konusunda uluslararası tükenmeyi savunurken; Kanada³⁴, yarı iletken topografyalar bakımından uluslararası tükenme ilkesinin uygulanması gerektiğini savunmaktaydı. Amerika Birleşik Devletleri³⁵ ise, marka hakkı ve telif hakları bakımından uluslararası tükenme ilkesinin yasaklanmasının uygun olacağı yönünde görüş bildirmişti.

Müzakereler sonucunda, tükenme konusunda her üye ülkenin kendi kurallarını belirlemesinin uygun olacağına karar verilmiştir³⁶. Bu anlamda TRIPS Anlaşması’nın 6. maddesi hükmüne göre, anılan Anlaşma’nın 3 ve 4. maddeleri

29 YASAMAN, (Yusufoğlu), Marka Hukuku I, s. 37.

30 ATKA m. 300 (7).

31 Müzakere grubunun belgeleri için bkz., GATT Doc. No. MTN.GNG/NG11/W/11.

32 Sözü geçen üye ülkeler arasında; Avusturya (MTN.GNG/NG11/W/55 [8.12.1989] paragraf 3), Brezilya (MTN.GNG/NG11/W/57 [11.12.1989] paragraf 7), Avrupa Birliği ülkeleri (MTN.GNG/NG11/W/26 [7.7.1988] paragraf 8), Hindistan (MTN.GNG/NG11/W/37 [10.7.1989]

paragraf 15) ve bunların yanında 14 gelişmekte olan ülkeyi (MTN.GNG/NG11/W/71 [14.05.1990]

paragraf 9) sayabiliriz.

33 (MTN.GNG/NG11/16 [4.12.1989] paragraf 25).

34 (MTN.GNG/NG11/W/47 [25.10.1989] paragraf 10).

35 (MTN.GNG/NG11/W/14/Rev.1 [17.10.1988] paragraf 5).

36 (MTN.GNG/NG11/W/35 [26.10.1990] m. 6).

saklı olmak kaydıyla, bu Anlaşma hükümleri fikrî mülkiyet haklarının tükenmesi konusundaki anlaşmazlıkların çözümünde kullanılmayacaktır³⁷. TRIPS Anlaşması’nın 3. maddesi, milli muamele koşulunu, 4. maddesi ise, en çok gözetilen ülke muamelesini düzenlemektedir.

TRIPS’in 6. maddesi uyarınca tükenme konusunun çözümünün üye ülkelerin takdir yetkisine bırakılmasıyla iki önemli sonuç ortaya çıkmıştır. Bunlar, tükenme rejiminin, üye ülkeler arasında farklılıklar göstermesi ve değişik tipteki fikrî mülkiyet hakları bakımından değişik tükenme rejimlerinin benimsenmesidir. Zira gelişmiş (endüstrileşmiş) ülkelerde bile tükenme konusundaki, yargı kararları aynı yönde değildir³⁸.

TRIPS Anlaşması’nın 6. maddesi, Doha Bildirisinde³⁹ yeniden doğrulanmıştır. Buna göre, Doha Bildirisinin 5(d) bendinde, her üye ülkenin, kendi tükenme rejimini belirlemek konusunda serbest olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca, TRIPS Anlaşması’nın 3 ve 4. maddelerinin saklı olduğu; milli muamele ve en çok gözetilen ülke muamelesine aykırı düzenleme yapılamayacağı da belirtilmiştir.

Böylece ayrımcılık yasaklanmıştır. Buna göre, milli muamele ve en çok gözetilen ülke muamelesi uyarınca, üye ülkenin iç hukukta kendi vatandaşlarına veya üçüncü bir ülkeye karşı tanıdığı haklardan TRIPS’e taraf olan diğer üye ülkelerin vatandaşları da yararlanacaktır⁴⁰.

Bizim de katıldığımız görüş uyarınca, TRIPS’in 6. maddesi, uluslararası tükenme ilkesini benimsemiştir. En azından bu konuda üye ülkelerin serbestçe düzenleme yapabilecekleri açıktır⁴¹.

Doha Bildirisinden sonra İngiliz öğretisinde savunulan görüş uyarınca, GATT ile uluslararası tükenmeye izin verildiği fikrî, TRIPS’in 6. maddesinden

37 Anılan maddenin bu çevirisi, Anlaşma’nın İngilizce metnine uygun olarak yapılmıştır (aynı yönde bkz. PINAR, Hakların Tükenmesi, s. 875). Hükmün resmi çevirisi ise; “Bu Anlaşma dâhilinde ihtilafların halli amacıyla ve 3. ve 4. maddelere tabi olmak üzere, bu Anlaşma’da yer alan hiçbir husus fikrî mülkiyet haklarının tükenmesi konusunu ele almakta kullanılmayacaktır”.

38 SOLTYSINSKI, s. 317.

39 Doha Ministerial Declaration, 14.11.2001, (WT/MIN(01)/DEC/2, paragraf 5(d))

40 ARKAN, Tükenme, s. 202; PINAR, Hakların Tükenmesi, s. 876; ALBERT/HEATH, Markenrecht, s. 646.

41 ARKAN, Tükenme, s. 202; SOLTYSINSKI, s. 317; PINAR, Hakların Tükenmesi, s. 875, 876.

çıkarılamaz. Bu düşünceyi savunanlar, tükenme ilkesinin TRIPS’ten (Doha bildirisinden de) etkilenmediğini vurgulamaktadırlar. Bunun anlamı, Avrupa Birliği’nde ve ABD ile yapılacak ikili serbest ticaret anlaşmaları ile, fikrî mülkiyet hakları bakımından uluslararası tükenmenin yasaklanmasına TRIPS’in engel olmadığıdır.

Başka bir ifade ile, üye ülkelerin uluslararası tükenmeyi yasaklamalarına TRIPS in 6. maddesinin engel olamayacağı savunulmuştur. Bu görüş taraftarlarına göre, anılan hükme dayanılarak, uluslararası tükenme, Avrupa Birliği’nde yasaklanabilir. Ayrıca, yapılacak iki taraflı ticaret anlaşmalarıyla bu konu Amerika Birleşik Devletleri ile Avrupa Birliği’ne üye ülkeler arasında da düzenlenebilir⁴².

Bizim görüşümüz, Doha Bildirisinin TRIPS’in amacında bir farklılık yaratmadığı yönündedir. Ayrıca, uluslararası tükenme GATT’ın ruhuna daha uygun olduğu için⁴³ en azından üye ülkelerin bu konuyu düzenlemekte serbest olduğunu söylemek doğru olacaktır. Zaten Doha Bildirisinin 5(d) bendinde de üye ülkelere tanınan bu serbesti tekrar belirtilmiştir.