Dünya’daki Ġslami Para Piyasası Uygulama ve Ürünlerin

Ülkelerde yaşayan vatandaşların İslamı algılayış şekilleri ve yaşama dereceleri o ülkede yürütülen katılım bankacılığı faaliyetleri ile yakından ilgilidir. Bu nedenle hiçbir fetva kurulu ülkede yaşayan Müslümanların talep etmeyeceği bir ürüne icazet ver(e)mez. Fakat bazen Müslümanların fıkhi ve finansal okuryazarlık eksikliğinden faydalanan otoriteler, siyasi ve ekonomik politikaları yürütmek adına, hile olarak nitelendirilebilecek uygulamalara tenezzül edebilmektedirler. Aslında bu durum, İslami bir finansal sistemin gelişimine katkı sunmaktan ziyade geleneksel finansman yöntemleri ile İslami finans arasındaki hattın giderek silikleşmesine neden olmaktadır. Bu nedenle, İslami finansal araçların gelişimini arzulayan ülkelerin, temel odak noktalarının ürün çeşitlendirmesinden ziyade, reel ekonomiyi destekleyen, refah düzeyini yükselten ve gerçek ticari ilişkilere dayanan ahlaki modeller olmalıdır.

Bu kapsamda incelenen ülkelerde kullanılan İslami para piyasası uygulamalarının çoğu fıkhi açıdan tartışmalı ürünlerden oluşmaktadır. Özellikle Malezya Merkez Banka’sının sunduğu ürünler ve uygulamalar bu kapsamdadır.

Her ne kadar Malezya’da yer alan uygulama ve araçların çoğu fıkhi sorunlar taşısa da, İslami para piyasalarında kullanılabilecek ve fıkhi açıdan hiçbir sorunu bulunmayan (en azından metot olarak) bazı finansman yöntemleri de kullanılmaktadır. Bunlar; Bankalararası Mudâraba, Vedia Kabulü, Vekâlet Yatırımı ve Rehin Anlaşması’dır.

Tablo 3.11: İslami Para Piyasası Uygulamaları: Malezya, Bahreyn, Kuveyt, BAE, İngiltere ve Türkiye (2019) Ürün Adı SözleĢme Türü Vadesi Uygulama M a lezy a Bankalararası Mudâraba Mudâraba Gecelikten

1 yıla kadar Bankalararası Vedia Kabulü Vedia

(Emanet)

Gecelikten 3 aya kadar

MB-İB arasında Emtia Murâbahası Teverruk 1 haftadan

6 aya kadar

Bankalararası MB-İB arasında Vekâlet Yatırımı Vekâlet 1 Aydan 3 aya

kadar

Bankalararası MB-İB arasında Rehin Anlaşması Karz-ı Hasen 1 haftadan

6 aya kadar

Bankalararası MB-İB arasında Sat/Geri Al

(İslami Repo) Bey’ül ine

Gecelikten 1 aya kadar MB-İB arasında B a hrey n

Emtia Murâbahası Teverruk 1 haftadan 1 yıla kadar

MB-İB arasında Vekâlet Yatırımı Vekâlet 1 hafta MB-İB arasında

K

uv

ey

t Ters Emtia Murâbahası Teverruk 1 haftadan 6 aya _kadar MB-İB arasında

B

AE

Teminatlı Murâbaha Yöntemi

Teverruk Gecelikten 3 aya kadar MB-İB arasında Ġng ilte re Vekâlet Yatırımı (Model) Vekâlet - MB-İB arasında Sat/Geri Satın Al

(İslami Repo) (Model) Bey’ül ine ve Vaad

- MB-İB arasında

Emtia Murâbahası (Model)

Teverruk - MB-İB arasında

Vedia Kabulü (Model)

Vedia (Emanet)

- MB-İB arasında

Cuâle (Model) Vaad - MB-İB arasında

T

ürkiy

e Sat ve Geri Satın Al (İslami Repo) Bey’ül ine ve Vaad

Gecelikten 3 aya kadar

MB-İB arasında

Tablo 3.11’te Malezya, Bahreyn, Kuveyt, BAE, İngiltere ve Türkiye’nin İslami para piyasalarında kullandıkları uygulamalar yer almaktadır. Bu uygulamalarının çoğu İslami bankalar ile ülkelerin Merkez bankaları arasında yapılmaktadır. Malezya’da yer alan Bankalararası Mudâraba, Emtia Murâbahası, Vekâlet Yatırımı ve Rehin Anlaşması bu duruma dâhil değildir. Sözleşme türü olarak teverruk, Bey’ül ine, vaad ve emanet gibi araçları kullanan İslami bankalar, genelde kısa vadeli finansman ihtiyaçlarını karşılamak için bu yöntemlere başvurmaktadırlar.

Tablo 3.12: İslami Para Piyasasında Kullanılan Ürünler: Malezya, Bahreyn, Kuveyt, BAE, İngiltere ve Türkiye (2019)

Ürün Adı SözleĢme Türü Ġkinci El

Piyasası Ġhraç Eden Kurum

M a lezy a Devlet Yatırım Sertifikası

Bey’ul ine Var Malezya Merkez Bankası

İslami Hazine Bonosu

Bey’ul ine Yok Malezya Merkez Bankası

Bank Negara Para Belgesi

Bey’ul ine Var Malezya Merkez Bankası

Bank Negara İcare Sukuk

İcâre Var Malezya Merkez

Bankası B a hrey n Bahreyn İcare Sukuk

İcâre Kısa Vadede

Yok, Uzun Vadede Var Bahreyn Merkez Bankası Bahreyn Selem Sukuk

Selem Yok Bahreyn Merkez

Bankası

B

AE

İslami Mevduat Sertifikası

Teverruk Yok BAE Merkez

Bankası

Ġng

ilte

re Muşaraka Sukuk Muşaraka Yok Lloyds TSB

T

ürkiy

e İcâre Sukuk İcâre Var T.C. Hazine

Müsteşarlığı

Tablo 3.12 incelendiğinde söz konusu tüm ülkelerin ortak İslami para piyasaları ürünü sukuktur. Malezya ve Türkiye’de icara sukuk kullanımı ön plana çıkarken, Bahreyn’de icara sukuka ek olarak selem sukuklar da kullanılmaktadır. Bu sukukların yanı sıra, Devlet Yatırım Sertifikası, Bank Negara Para Belgesi ve İslami Mevduat Sertifikası gibi ürünler ülkelerin kendi iç dinamikleriyle ürettikleri İslami para piyasası ürünleridir. Söz konusu ülkelerin hemen hemen hepsinde (İngiltere ve BAE hariç) İslami ürünlerin işlem görebileceği ikincil piyasalar bulunmaktadır. Özetle ürün ve uygulama bakımından birbirlerine oldukça benzer araçlar kullanan ülkeler genel olarak teverruk, Bey’ül ine ba-el dayn (borç satışı) gibi fıkhi mütabakata bağlanmamış ürün ve uygulamalardan oluşmaktadır.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: TCMB’YE KATILIM BANKALARI ĠLE ĠLĠġKĠLERĠNDE YENĠ ÖNERĠLER: TCMB ĠġTĠRAKLER KURUMU, ORTAKLIK SERTĠFĠKALARI, ZORUNLU KARġILIKLAR VE TCMB

FĠNANSMANI

TCMB ile Türkiye’de faaliyet gösteren katılım bankaları ilişkileri iki alt başlık halinde incelenebilir. Bunlar;

1- Katılım Bankalarının TCMB’ye karşı yükümlülükleri, 2- TCMB’nin Katılım Bankalarına karşı yükümlülükleridir.

Katılım Bankalarının TCMB’ye karşı yükümlülüğü “zorunlu karşılık” uygulamasıdır. TCMB bu uygulama ile geleneksel para politikalarını yürütmeyi veya sektörel risklere karşı ihtiyat amaçlı akçeler bulundurmayı amaçlar. Ayrıca bu uygulama, TCMB’nin katılım bankaları üzerinde regülatif bir rol oynamasını sağlar. Çoğunlukla faiz ile nemalandırılan bu uygulama, İslami prensipler dairesinde faaliyet göstermeye çalışan katılım bankalarının istemediği bir gelire maruz bırakır.

TCMB’nin Katılım Bankalarına karşı yükümlülükleri ise iki alt başlıkta incelenebilir. Bunlar;

a) Fonların ve menkul kıymetlerin güvenli ve hızlı bir şekilde aktarılması ve

mutabakatının gerçekleştirilmesi için yeni sistemler kurmak,309

b) Son borç verme mercii olma görevini ifa etmektir.

TCMB, fonların ve menkul kıymetlerin güvenli ve hızlı bir şekilde aktarılması, mutabakatının gerçekleştirilmesi ve son borç verme mercii olma görevlerini yerine getirmesi adına konvansiyonel bankacılık için oldukça fazla araç ve uygulamaya sahiptir. Fakat katılım bankaları faiz nedeni ile bu araç ve uygulamaların birçoğundan yararlanamamaktadır. Bu kapsam da TCMB’nin katılım bankaları ile faizsiz olarak buluşabileceği-buluştuğu pencereler şunlarla kısıtlıdır;

- Kira Sertifikaları (sukuk),

309_{https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Banka+Hakkinda/Genel+}

- TCMB’ye ait kira sertifikalarının alınıp satılmasıyla oluşan ve haftada bir kez ve belli limitler ile yapılan “Kesin Alım Satım İşlemi”,

- BİST bünyesinde Ağustos 2018’de kurulan ve kira sertifikalarının geri satım/alım vaadiyle alınıp/satıldığı “Taahhütlü İşlemler Pazarı”,

- Herhangi bir komisyon almadan310 gerçekleşen “Geç Likidite Penceresi” (GLP) ve “Gün İçi Limit Penceresi” (GİL) dir.

TCMB’nin konvansiyonel bankacılık hizmetleri için sunduğu araç ve uygulamalara bakıldığı zaman, TCMB Katılım bankaları ilişkilerinin oldukça dar bir alanda yürütülmeye çalışıldığı anlaşılacaktır. Bu kapsamda, alanın genişletilmesi için kullanılabilir uygulamaların ortaya konması oldukça önemlidir.