Bir önceki başlıkta da belirtildiği üzere, katılım bankaları TCMB’ye kanunen ortak olabilme hakkına sahipken, TCMB’nin faizli işlemleri nedeniyle bu haklarını kullanamamaktadırlar. Fakat TCMB’nin gelir kalemlerinin ayrı işlendiği bir plasman hesabı oluşturulabilirse, katılım bankalarının da TCMB’ye ortak olabileceği bir mekanizma geliştirilebilir. İslami açıdan sorun teşkil etmeyen ve TCMB’den ayrı gelir/gider kalemlerine sahip olan bu organizasyon, kendine ait menkul kıymetleri ihraç edebilir. Bu süreç Şekil 4.1’da anlatılmaktadır.
ġekil 4.1: TCMB İştirakler Kurumu ve Ortaklık Sertifikası
1- TCMB’nin bilanço kalemleri incelenir ve faizsiz olduğu düşünülen kalemler danışma kuruluna detaylıca bildirilir,
2- Danışma kurulu bu kalemler arasında İslami prensiplere uymayanları ayıklar, 3- İslami prensiplere uygun bulunan kalemler TCMB bünyesinde oluşturulacak
olan plasman hesabına aktarılır.
TCMB Bilançosu Danışma Kurulu Faizli Gelirler TCMB İştirak (Plasman) Hesabı TCMB İştirakler Kurumu TCMB Ortaklık Sertifikaları (Menkul Kıymet) Faizsiz Gelirler 2 3 1 4 5
4- Plasman hesabı TCMB’ye yönetimsel ve finansal açıdan bağlı fakat gelir/gider kalemleri açısından ayrı bir organizasyonun bütçesini oluşturmaktadır,
5- Yeni organizasyon TCMB para politikaları kapsamında kendi adına menkul kıymetler ihracı gerçekleştirir
Dördüncü aşamada kurulan yeni organizasyon “TCMB İştirakler Kurumu”dur. Bu kurum faizsiz gelir ve gider kalemleri ile varlıklarını yönetmektedir. Ayrıca TCMB’nin katılım bankaları üzerinde regülatif rol oynayacağı kurumdur. Yeni organizasyonun teverruk, Bey’ül ine ve borç alım-satımı gibi tartışmalı finansman yöntemlerini kullanmaması, katılım bankalarının fıkhi açıdan tamamen sorunsuz bir organizasyona ortak olabilmesini sağlayacaktır.
Beşinci aşamada ihraç edilen menkul kıymetlerin ismi “TCMB Ortaklık Senetleri” dir. TCMB İştirakler Kurumu’nun ihraç ettiği her türlü İslami menkul kıymet “TCMB Ortaklık Sertifikası” olarak değerlendirilebilir.
TCMB Ortaklık Sertifikasının işleyişi şu şekildedir;
TCMB İştirakler Kurumu
Borsa İstanbul Konvansiyonel
Bankalar Katılım Bankaları
TCMB TCMB Ortaklık Sertifikaları 1 2 3 4 4 3 5 5 5 5
ġekil 4.2: TCMB Ortaklık Sertifikasının İşleyişi
1- TCMB İştirakler Kurumu sahip olduğu varlıklar üzerine TCMB Ortaklık Sertifikalarını birincil piyasalara ihraç eder,
2- İhraç edilen sertifikalar katılım bankalarınca alınır,
3- Katılım Bankaları nakit likidite fazlası-eksiği olduğunda bu sertifikaları ikincil piyasa olan “Borsa İstanbul da alır-satar
4- İkincil piyasada bulunan sertifikaları konvansiyonel bankalar da işlem yapabilir,
5- Merkez Bankası para politikası kapsamında bu sertifikaları ikincil piyasalardan veya bankalar üzerinden TCMB İştirakler Kurumu aracılığıyla tekrar toplar.
TCMB Ortaklık Sertifikaları, TCMB İştirakler Kurumu’nun gelir kalemlerine göre çeşitlendirilebilir. Örneğin “yabancı para alım satım karı/zararı” gibi volaliteli getiri sağlayacak sukuk ihraçlarının yanı sıra “EFT işlemleri komisyon ve mesaj ücretleri” gibi ortalama bir getiri sunabilecek gelir kalemleri, “mudâraba sukuk” olarak menkul kıymetleştirebilir. Ayrıca bu tür çeşitlendirmeler sertifikaların vade seçeneklerini de arttıracaktır. Örneğin “EFT işlemleri komisyon ve mesaj ücretleri” kısa vadeli getiriler sunabilirken “İştirak Gelirleri” kalemi orta ve uzun vadeli yatırım imkanı sunabilir. Bu durum katılım bankalarının likidite pozisyonlarına göre değişebilir. Tablo 4.4: Olası TCMB Ortaklık Sertifikaları
Hizmet Kolu TCMB Ortaklık Sertifikası
Türü
Vade Türü Getiri Volatilite Durumu
EFT ve Havale Mudâraba Sukuk Kısa Az
Kamu ve Özel Kurumlarından
Alınan Komisyon Mudâraba Sukuk Kısa, Uzun Orta, Az Yabancı Para Alım Satımı Mudâraba veya Muşâraka
Sukuk
Uzun Çok
Menkul Kıymet Alım Satımı Mudâraba veya Muşâraka Sukuk
Uzun Çok
İştirak Gelirleri Muşâraka Sukuk Orta, Uzun Az
İcare Sukuk Uzun Belirsiz Kaynak: Tarafımızca oluşturulmuştur.
Ortaklık Sertifikalarının kâr payı dağıtımı Merkez Bankası kârının dağıtımına ilişkin esaslar çerçevesinde gerçekleştirilir. Merkez Bankası Kanunu'nun 60'ıncı maddesi ile düzenlenen bu hesaplama aşağıdaki gibidir,312
- Hisse senetlerinin nominal değerleri üzerinden, %6 oranında ilk kâr hissesi
olarak hissedarlara;
- Yukarıdaki yüzde tutarının düşülmesinden sonra kalan miktarın en çok %5'i,
iki aylık maaş tutarını geçmemek üzere Banka mensuplarına ve %10'u ihtiyat akçesine;
- Hisse senetlerinin nominal değerleri üzerinden Genel Kurul kararıyla en çok
%6 nispetinde ikinci kâr hissesi olarak hissedarlara.
Kalan bakiye TCMB İştirakler Kurumu aracılığıyla hazineye devredilir.
Son yıl kârından ayrılan ihtiyat akçesi hariç, birikmiş ihtiyat akçeleri her yıl kâra katılarak dağıtılabilir.313
Bu tür bir dağıtımın fıkhi sorunlar taşıyacağı yönünde beyanatlar verilmesi durumunda farklı kar payı dağıtım yöntemleri de geliştirilebilir.
Bu noktada değinilmesi gereken en önemli konu TCMB Ortaklık Sertifikalarının kar/zarar ortaklığı esasına dayanmasıdır. Merkez Bankasının olası zarar durumlarında bu menkul kıymetlere sahip olanların zarara ortak olması gerekmektedir. Yani Gelir Endeksli Senetler (GES) gibi getiri garantisi sunmamalıdır.
4.6. TCMB ĠġTĠRAKLER KURUMU’NUN DĠĞER FONKSĠYONLARI
TCMB fiyat istikrarını sağlamak ve finansal piyasaları düzenlemek adına birçok politika yürütmektedir. Bu politikaların teorik arka planın faiz modelli olması, Türkiye’deki katılım bankalarının istemediği (faizli) uygulamalara maruz kalmasına neden olmaktadır. Pür İslami bir merkez bankacılığı sistemi bu noktada bir çözüm
312https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Banka+Hakkinda/Sikca+S
orulan+Sorular/Sermaye+ve+Hissedarlik+Yapisi/ (14.11.2019).
313https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Banka+Hakkinda/Sikca+S
olabilir. Fakat mevcut konjonktürün böyle bir girişimin için uygun değildir. Bu kapsamda, mevcut sistem içerisinde organ nakli gibi duran İslami Finans kurumlarının sistemle zoraki kesişme alanlarının düzenlenmesi daha doğru bir seçenek olacaktır. TCMB bünyesinde oluşturulacak bir TCMB İştirakler Kurumunun bu misyonu yerine getirebilecek bir organizasyonun alt yapısı olacağı kanaatindeyiz. TCMB İştirakler Kurumunun işleyişi kabaca şu şekildedir;
ġekil 4.3: TCMB İştirakler Kurumunun İşleyişi
1- TCMB faiz dışı gelirlerini aktardığı plasman hesabını, TCMB İştirakler kurumu bünyesinde tasarruf eder. Kurumu TCMB yönetir.
2- TCMB İştirakler Kurumu TCMB’nin belirlediği para politikalarını, İslami menkul kıymet işlemlerini, zorunlu karşılık uygulamalarını ve katılım bankalarına borç verme işlemlerini yürütür.
Böyle bir kuruma ihtiyaç duyulmasının iki sebebi bulunmaktadır. Bunlardan ilki tamamen İslami prensiplere göre çalışan bir merkez bankacılığı sistemi oluşturabilmek ve böylece katılım bankalarının yaşadığı sorunlara işlevsel çözümler
TCMB
Faiz Dışı Gelirler
Faizli Gelirler
Katılım Bankaları ile İlişkiler 1- TCMB Politikaları 2- Son Borç verme mercii
işlemleri, 3- Menkul Kıymet İşlemleri, 4- Zorunlu karşılıklar, TCMB İştirakler (Plasman) Hesabı TCMB İştirakler Kurumu
sunabilmektir. Kısaca dual bir sisteme dual bir merkez bankacılığı sistemi kurabilmektir. İkinci neden ise TCMB’ye yapılacak öneriler için gerekli alt yapıyı oluşturmaktır.
TCMB İştirakler Kurumu benzeri bir organizasyon Bahreyn’de ve Malezya’da da bulunmaktadır. “Özel Amaçlı Kurum” (Special Purpose Vehicles-SPV) olarak nitelendirilen bu organizasyonlar, kamu ve özel sektör finansmanı amacıyla kurulmuş örgütlerdir. Örneğin, Bahreyn hükümeti finansman ihtiyacı duyduğunda ülkenin merkez bankasına bildirir. Bahreyn Merkez Bankası, kendine ait bir gayrimenkulü SPV’ye satar ve kiracı olarak gayrimenkulü kullanmaya devam eder. SPV ise gayrimenkul için sukuk ihracı gerçekleştirir.
TCMB İştirakler Kurumu’nun SPV farklı olarak şu fonksiyonları bulunacaktır;
1- TCMB bünyesi içerisinde faaliyetlerini yerine getirmek,
2- TCMB adına katılım bankaları ile tüm finansal ilişkileri kurmak-düzenlemek, 3- Katılım bankalarının ayırdığı zorunlu karşılıkları TCMB adına toplamak, 4- İhraç edilen ve piyasada bulunan İslami menkul kıymetlerin ticari alım
satımını yapmak,
5- TCMB’nin son borç verme mercii görevini kendi hesapları üzerinden gerçekleştirmek,
6- TCMB’nin katılım bankaları üzerinde oynayacağı regülatif hareketleri yürütmek,
7- TCMB ile katılım bankaları arasında yaşanan sorunları ortadan kaldırmaya yönelik yeni araç ve uygulamalar geliştirmek.
Görüleceği üzere TCMB İştirakler Kurumu SPV’den oldukça farklı bir kapsama sahip olacaktır. Özellikle TCMB bünyesinde hizmet vermesi ve işlem kalemlerinin SPV’lerden farklılaşması, katılım bankaları ile TCMB ilişkileri açısından önemlidir.
4.7. ÖNERĠ 2: ZORUNLU KARġILIKLARDA VE TCMB FĠNANSMANINDA