Dükkân

1800-1850 yıllarına ait incelenen tereke defterlerinde Manisa’da servet unsuruna dâhil olan bir diğer unsur dükkân sahipliğidir. 19. yüzyıl başlarında dükkân sahipliğine toplumsal kategori içinde sadece Müslüman erkeklerde rastlanılmıştır.

Bu dönemde Müslüman erkeklerin dükkâna sahip olmalarının toplam servete oranı %1,13’tür. Mevcut dönemde 30 Müslüman erkek incelemeye alınmıştır ve 30 erkekten yalnızca bir tanesi dükkâna sahiptir. Dolayısıyla 19. yüzyılın başlarında Müslüman erkeklerin dükkâna sahip olma oranı %3 civarındadır. Bu oranın düşük olduğunu ifade edebiliriz.

Dükkâna sahip olan Göbekli Damadı el-Hac Mehmed b. Mustafa’nın¹⁰⁵ iki adet dükkânı vardır. Dükkânlarının değeri 1.100 kuruştur. Müteveffanın tereke defterinde sahip olduğu dükkân “debbağhanede bir bab dükkân” şeklinde yer almaktadır. Debbağ, “meşin kösele yapmak için hayvan derilerini sipileyen sanat sahipleri hakkında

103 MŞS, no. 235, vr. 110. 104 MŞS, no. 312, vr. 48. 105 MŞS, no. 241, vr. 157-158.

48

kullanılan bir tabirdir. “¹⁰⁶ Buna bağlı olarak hayvan derilerini işlendiği bir imaret hane ve burada dükkânı olduğu yorumunu yapabiliriz.

Manisa’da 19. yüzyılın ortalarına gelindiğinde dükkân sahipliğinin yüzyılın başlarına oranla arttığını görmekteyiz. Yüzyılın başlarına sadece Müslüman erkekler dükkâna sahipken yüzyılı ortalarında Müslüman erkekler, Müslüman kadınlar ve gayrimüslim erkeklerin de dükkâna sahip oldukları tespit edilmiştir.

Tablo:25. 19. Yüzyılın Ortalarında Dükkân Sahipliğinin Toplam Servete Oranı

Toplumsal Kategori Oran (%)

Müslüman Erkekler 2,48

Müslüman Kadınlar 3,12

Gayrimüslim Erkekler 3,29

Gayrimüslim Kadınlar -

Yukarıdaki tabloda (tablo 25) 19. yüzyıl ortalarında dükkân sahipliğinin toplam servete oranı toplumsal kategoriye göre tespit edilip listelenmiştir. Tabloda Müslüman erkeklerin oranının%2,48 olduğunu görmekteyiz. Yüzyılın başlarına kıyasla artış söz konusudur. Buna ek olarak dükkâna sahip kişi sayısında da artış olmuştur. Örneğin, yüzyılın başlarında 31 Müslüman erkekten yalnızca bir tanesi dükkâna sahipken yüzyılın ortalarında 15 Müslüman erkekten 2 tanesinin dükkânı vardır. Dolayısıyla bu dönemde Müslüman erkeklerin %13’ünün dükkânı vardır diyebiliriz.

Artış olan bir diğer unsur da dükkânların adedidir. Yüzyılın başlarında dükkâna sahip olan Göbekli Damadı el-Hac Mehmed b. Mustafa’nın 2 adet dükkânı mevcuttu ve bu döneme ait tek dükkân kaydı idi. Ancak Yüzyılın ortalarına gelince bu rakamın 6’ya yükseldiğini görmekteyiz. Bu dönemde Safi Mehmed b. Hüseyin’in¹⁰⁷ 3 adet, Halil b. Mehmed’in¹⁰⁸ de 3 adet olmak üzere Müslüman erkeklerin toplam 6 adet dükkânı mevcuttur ve bunların değeri 13.500 kuruştur.

106

Mehmet Zeki Pakalın, “Debbağ” Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993), 1:408.

107

MŞS, no. 306, vr. 194. 108

49

Safi b. Mehmed’in sahip olduğu dükkânlar tereke defterinde “etmekçi ve keresteci dükkân ebniyeleri” ile “mağaza” şeklinde kaydı tutulmuştur. Etmekçi ve keresteci dükkânı ebniyeleri öbek halinde yazılmış ve iki dükkânın değeri 7.000 kuruş olmak üzere birlikte belirlenmiştir. Dolayısıyla her bir dükkânın ayrı fiyatı tespit edilememiştir. Ancak mağaza tek başına kaydedildiği için değerini net olarak tespit edebiliyoruz (15.00 kuruş).

Halil b. Mehmed’in de 3 adet dükkânı vardır. Dükkânlarının toplam değeri 5.000 kuruştur. Müteveffanın 3 dükkânı da leblebici dükkânıdır. Dükkânlarından iki tanesi Safi b. Mehmed’de olduğu gibi öbek halinde yazılmış ve ikisinin değeri birlikte verilmiştir (4.000 kuruş). Diğer dükkânı tek başına kaydedilmiştir ve değeri 1.000 kuruştur.

Manisa’da dükkâna sahip olan bir diğer toplumsal grup Müslüman kadınlardır. Müslüman kadınlar 19. yüzyılın başlarında dükkân sahipliği görülmezken 19. yüzyılın ortalarında dükkân sahipliğinin toplam servete oranı %3,12’dir. Bu oranın Müslüman erkeklerden biraz fazla olduğunu görmekteyiz. Bu dönemde incelenen 20 kadından 4’ünün dükkânı mevcuttur. Dolayısıyla bu dönemde Müslüman kadınların %20’sinin dükkânı mevcuttur diyebiliriz. Toplamda 5 adet dükkân vardır ve bunların toplam değeri 9.100 kuruştur. Dükkânların adetleri ve değerleri kişiden kişiye göre değişmektedir. Örneğin Rabia bt. Mustafa’nın¹⁰⁹ 3.500 kuruş değerinde bir adet bakkal dükkânı ve yine 3.500 kuruş değerinde arpacı dükkânı olmak üzere toplam iki adet dükkânı vardır ve bu dükkânların değeri 7.000 kuruştur. Bunlara bağlı olarak bu dönemde Müslüman kadınların ticaretle uğraştıklarını söyleyebiliriz. Bir diğer ihtimal ise dükkânların miras yoluyla kişiye kalmasıdır.

Bu dönemde dükkâna sahip olan bir diğer Müslüman kadın ise Sıdıka el-Hac Süleyman Ağa’dır.¹¹⁰ Bir adet dükkânı vardır. Ancak müteveffiyenin sahip olduğu dükkânın hangi amaçla kullanıldığına dair bir bilgi bulunmamaktadır. Tereke defterinde “bir bab dükkân” şeklinde kaydı geçmektedir. Yalnızca değer bilgisine ulaşabilmekteyiz. Şahsın dükkânının değeri 1.000 kuruştur.

19. yüzyılın ortalarında gayrimüslim erkeklerin de dükkâna sahip olduğunu görmekteyiz. Gayrimüslim erkeklerin dükkâna sahip olmasının toplam servete oranı

109

MŞS, no. 316, vr. 2. 110

50

%3,29’dur. Yüzdeliğin Müslüman kadınlara oldukça yakın olduğunu söyleyebiliriz. Bu dönemde incelenen 10 tane gayrimüslim erkekten 3 tanesinin dükkânı mevcuttur. Buna bağlı olarak 19. yüzyıl ortalarında gayrimüslim erkeklerin dükkâna sahip olma oranının %30 olduğunu söyleyebiliriz. Üç gayrimüslim erkeğin beş adet dükkânı vardır ve bunların toplam değeri 16.377 kuruştur. Değerlerinin yüksek olduğunu söyleyebiliriz. En yüksek değerdeki dükkân sahipliği Atnaş b. Petro’ya aittir.¹¹¹ Şahsın 6.600 kuruş değerinde bir adet bakkal dükkânı, 1.000 kuruş değerinde bir adet eskici dükkânı ve 3.477 kuruş değerinde bir adet meyhanesi olmak üzere toplam 11.077 kuruş değerinde üç adet dükkânı bulunmaktadır.

Bu döneme gayrimüslim erkek kategorisinde bir diğer örneği Hacı Dimitri v. Nikola v. Atam¹¹² oluşturmaktadır. Şahsın 5.000 kuruş değerinde bir adet kahvehanesi bulunmaktadır. Bir diğer örneği ise Simon v. Lefter v. Atam¹¹³ oluşturmaktadır. Şahsın 300 kuruş değerinde bir adet gazzaz dükkânı mevcuttur. Gazzaz, “ipekçi, ibrişim

bükücüsü demek olan Arapça kazzazdan bozma bir tabirdir.”¹¹⁴ Bu dönemde gayrimüslim kadınlarda dükkân sahipliğine rastlanmamaktadır.

Genel olarak ifade edecek olursak 19. yüzyılın ortalarında cinsiyet ve dini ayrım yapılmadan bakıldığında ortalama dükkân sahipliğinin toplam servete oranı %2,96’dır. Toplam 16 adet dükkân vardır ve bunların toplam değeri 38.977 kuruştur.