Çevre

“Etrafı kesi verilip oya veya nakış ile tezyin olunmuş tülbentten yemeni²⁸² olan “çevrelerin işlemeleri ile ve oyaları ile öylesine kıymetli çevreler vardır ki, zamanımızda

antikacı dükkânlarında ve müze vitrinlerinde ecdad yadigârı mefahir arasında teşhir edilmektedir.”²⁸³

Çevre, yukarıdaki ifadeden de anlaşılacağı üzere bir çeşit başörtüsü olarak kullanılmıştır. Ancak, çevrenin başörtüsü olarak kullanılmasının dışında başka bir amaca hizmet ettiği de vakidir. Daha doğru ifadeyle aynı isimle fakat kullanım amacı farklı olan “kenarları kıvrılmış ve oya veya işleme nakışlarla süslenmiş mendilin adıdır.

Yazma ve sırmalı olmak üzere iki türlüsü vardır. ^“284

Tablo:41. 19. Yüzyıl Başlarında ve Ortalarında Çevre Sahipliği Toplumsal Kategori 19. Yy. Başları 19. Yy. Ortaları

Müslüman Erkekler % 12,90 % 20,00

Müslüman Kadınlar % 23,81 % 40,00

Gayrimüslim Erkekler % 11,11 -

Gayrimüslim Kadınlar - % 37,50

İncelenen yüzyılın başlarında Manisa’da çevreye rağbet en çok Müslüman kadınlar tarafından olmuştur. Müslüman kadınlar bu dönemde %23 oranında çevreye sahiptirler. Tereke defteri incelenen 42 kadından on tanesi çevreye sahiptir ve toplam çevre sayısı on beştir. Mevcut tereke defterlerinden hareketle Müslüman kadınların sahip olduğu çevrelerin renk, uygulanan işçilik faaliyeti, eski veya yeni olduğu hususunda bilgi sahibi olabilmekteyiz. Bunun dışında diğer kıyafet ögelerinde olduğu gibi burada da söz öbekleri kullanımı mevcut olmuştur.

282

Sami, “Çevre”, 520. 283

Reşat Ekrem Koçu, “Çevre”, Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, (Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları, 1967), 71-72.

284

Mehmet Zeki Pakalın, “Çevre”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993), 1:361.

112

Söz konusu çevrelerin fiyatları birbirinden farklılık göstermiştir. Bundaki temel etkenlerden birisini yukarıda da bahsi geçtiği üzere çevrelerin eski veya yeni olmasını gösterebiliriz. Nitekim iki adet çevreye sahip olan Aişe bt. Ahmet’in²⁸⁵ çevrelerinden biri cedid diğeri ise müsta’mel olarak kaydedilmiştir. Cedid yani yeni olarak kabul ettiğimiz çevrenin fiyatı 15 kuruş iken müsta’mel (kullanılmış) olarak kaydedilen çevrenin değeri 5 kuruştur.

Daha önce de zikredildiği gibi çevrenin söz öbeği içinde yer aldığı görülmüştür. Örneğin, Akmescid Mahallesi’nde müteveffiye olan Emine bt. el-Hac Mehmet’in²⁸⁶ tereke defterinde çevre ve uçkur birlikte yer almaktadır. Birlikte yer alan çevre ve uçkurun fiyatı ise 5,5 kuruş 12 pare olarak biçilmiştir. Genel olarak bakıldığında Müslüman kadınlar arasında çevre fiyatlarının 2 kuruş ile 18 kuruş arasında değiştiğini görmekteyiz. Fiyatlara bakıldığında değerlerin çok da yüksek olmadığı göze çarpmaktadır.

Çevreye sahip bir diğer kategoriyi Müslüman erkekler oluşturmaktadır. Müslüman erkeklerin bu dönemde çevreye sahip olma oranı %12 civarındadır. Müslüman kadınlara nazaran oranın daha düşük olduğunu söyleyebiliriz. Tereke defteri incelenen 31 Müslüman erkekten çevreyi içeren tereke adedi dörttür. Toplam çevre sayısı da dörttür. Müslüman kadınlarda olduğu gibi Müslüman erkeklerde de çevreye dair renk, işçilik ve söz öbeklerine rastlanılmıştır. Örneğin, aslen Karamanlı olan ve bilavaris Ahmet nam kimesne²⁸⁷ bir adet mor çevreye sahiptir. Mor çevrenin değeri ise 1,5 kuruş olarak belirlenmiştir.

Manisa’da Aliağa Mahallesi’nde sakin iken saadetli mütesellim Ağa Hazretlerinin bölükbaşılarından olan Hacızade Mehmet Ağa b. el-Hac Mustafa ²⁸⁸ bir adet çevreye sahiptir. Çevrenin rengi, işçilik faaliyeti, kumaş özelliği vs. hakkında herhangi bir malumat verilmemiştir. Çevrenin yalnızca fiyat bilgisine (5 kuruş) ulaşabilmekteyiz. Kahveci imam olarak bilinen ve Osman Ağazade Mehmed Ağa Hazretlerinin hanesinde sakin iken vefat eden el-Hac Abdurrahman nam Kimesne’nin²⁸⁹ tereke defterinde yer

285 MŞS, no. 242, vr. 19. 286 MŞS, no. 235, vr. 89. 287 MŞS, no. 240, vr. 1. 288 MŞS, no. 242, vr. 37-39. 289 MŞS, no. 241, vr. 172.

113

alan çevresi söz öbeği şeklindedir. “Uçkur ve çevre” ifadesiyle kaydolunan eşyaların değeri ise 6 kuruş olarak belirlenmiştir.

19. yüzyılın başlarında Manisa’da çevreye sahip bir diğer toplumsal sınıfı gayrimüslim erkekler oluşturmaktadır. Bu dönemde gayrimüslim erkeklerin çevreye sahip olma oranı ise %11’dir. Gayrimüslim erkeklerde çevre sahipliğine yalnızca bir kişide rastlanılmıştır. Bu kişi abacı Yuan’dır²⁹⁰. Yuan’ın bir adet mor çevresi bulunmaktadır. Çevresinin değeri ise 1,5 kuruştur. Daha önce de bahsedildiği gibi Müslüman erkeklerde de mor çevreye rastlanılmıştır ve onun da değeri 1,5 kuruş olarak belirlenmiştir. Buradan hareketle bu dönemde Manisa’da Müslüman ve gayrimüslim erkeklerin aynı renkleri kullanabildiği ve değeri aynı olan ürünlere sahip olabildiği, herhangi bir kimlik ayrımı olmadığı yargısına varabiliriz.

19. yüzyıl ortalarında çevre sahipliği üç toplumsal kategori tarafından tercih edilmiştir. Bu üç toplumsal kategoriyi Müslüman erkekler, Müslüman kadınlar ve gayrimüslim kadınlar oluşturmaktadır. Yüzyıl başlarında çevreye sahip olan gayrimüslim erkeklerde yüzyılın ortalarında analiz edilen tereke defterlerinde çevre sahipliği tespit edilememiştir.

Müslüman erkekler bu dönemde % 20 oranında çevreye sahiptirler. Bu döneme ait 15 Müslüman erkeğin tereke defteri incelenmiştir. İncelenen bu tereke defterlerinde üç tane Müslüman erkeğin üç adet çevreye sahip oldukları gözlemlenmiştir. Sahip olunan çevreler tekil yahut söz öbeği şeklinde tereke defterlerinde yer almaktadır. Ancak yüzyıl başlarında olduğu gibi renk bilgisine bu dönemde rastlanılmamıştır.

Müslüman kadınlar 19. yüzyıl ortalarında çevreye sahip olan bir diğer toplumsal sınıfı oluşturmaktadır. Müslüman kadınlar yüzyıl başlarında % 23 oranında çevreye sahipken yüzyıl ortalarında % 40 oranında çevreye sahiptirler. Dolayısıyla yüzyılın başlarına kıyasla yüzyılın ortalarında çevre sahipliği hususunda artış yaşandığı görülmektedir. Bu dönemde tereke defteri incelenen 20 Müslüman kadından 8 tanesi çevreye sahiptir. Sekiz kişinin sahip olduğu toplam çevre sayısı ise 30 olarak belirlenmiştir. Müslüman kadınların sahip oldukları çevrelerle ilgili hem renk hem de kumaş bilgisine ulaşabilmekteyiz. “Sarı çevre, havai çevre, al çevre, yeşil çevre ve telli çevre” Müslüman kadınların sahip oldukları renk ve kumaş bilgisi içeren çevrelere örnektir.

290

114

Gayrimüslim kadınlar mevcut dönemde % 37,5 oranında çevreye sahiptir. Tereke defteri analiz edilen 8 gayrimüslim kadından üç tanesinin çevresi bulunmaktadır. Çevreye sahip olan bu üç kişinin toplam 17 adet çevresi mevcuttur. Üç adet çevreye sahip olanlardan Asbena bt. İsbir’in²⁹¹ çevrelerinden biri “beyaz telli çevre” şeklinde kaydedilmiştir. Buradan hareketle şahsın sahip olduğu çevre hakkında hem kumaş hem de renk bilgisine ulaşabilmekteyiz.