Alacaklar

19. yüzyılın başında ve ortalarında toplumsal gruplar arasında alacaklar servet analizine dâhil olan bir diğer unsurdur. Buradaki amaç Müslüman-Gayrimüslim ve kadın-erkeklerin yaşamlarında alacaklarının servetlerindeki payının ne oranda olduğunu açıklığa kavuşturmaktır. Alacaklardaki ayrım diğerlerinde de olduğu gibi hem cinsiyet hem de dini kimliğe göre yapılmıştır.

İncelenen tereke defterlerinde alacaklar “ba temessük”, “zimmetinde” ve “alacağı” şeklinde kayda geçmiştir. Temessük, “senet borç için alınıp verilen kâğıt ve istimlak

sırasında alınan hüccet demektir.” ⁷³ Örneğin, 19. yüzyılın baş dönemine ait Kara Mahmud Efendi b. Ömer’in⁷⁴ tereke defterinde 11 adet 2.043 kuruş değerinde ba temessük kaydı mevcuttur. Bunun haricinde Hacı Nasuh b. Himmet’in⁷⁵ tereke kaydında 1.122 kuruş değerindeki 5 adet alacağından 2 tanesi ba temessük ve 3 tanesi

72

MSŞ, no. 303, vr. 39a. 73

Mehmet Zeki Pakalın, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993), 3:453.

74

MŞS, no. 240, vr. 64-66. 75

40

“zimmetinde” şeklinde yer almıştır. Bir diğer örneği ise El-Hac Abdurrahman’ın⁷⁶ terekesi oluşturmaktadır. El-Hac Abdurrahman’ın 9,5 kuruş değerindeki alacağı yine aynı şekilde “alacağı” şeklinde tereke defterinde yer almıştır.

Tablo:22. 19. Yüzyıl Başlarında Alacakların Toplam Servete Oranı

Toplumsal Grup Oran (%)

Müslüman Erkekler 23,77

Müslüman Kadınlar 2,26

Gayrimüslim Erkekler 1,50

Gayrimüslim Kadınlar 17,87

Tablo 22 alacakların toplam servete oranı dikkate alınarak oluşturulmuştur. Tabloda da görüldüğü üzere alacaklar bütün toplumsal kategoriye dağılmıştır. Bu dağılım gruplara göre farklılık göstermiştir. Tablodaki en yüksek oran %23,77 ile Müslüman erkeklere aittir. Bu ciddi bir orandır. Oldukça yüksek kabul edebiliriz. 19. yüzyılın başlarında incelenen 30 erkekten 17’sinin alacağı mevcuttur. Bu demek oluyor ki bu dönemde incelenen Müslüman erkeklerin %56’sının alacağı mevcuttur.

Müslüman erkeklerin toplam alacak miktarı 23.178 kuruştur. Ortalama miktarı ise 1.363 kuruştur. İncelenen dönemde en yüksek alacak miktarı ise 3.371,5 kuruştur. En düşük miktar 9,5 kuruştur. Bu miktar Hacı Mustafa Efendi b. Mehmet’e⁷⁷ aittir. Nakit konusunu incelerken, nakitlerin değerinin kuruş ve akçe olabileceğinden bahsetmiştik. Alacaklarda aynı durum söz konusudur. Kuruşun yanı sıra alacak değeri akçe olan meblağlar da mevcuttur. Örneğin, El-Hac Mustafa b. Ahmed’in⁷⁸ tereke defterinde 205 akçe alacağı kayıtlıdır.

Bu dönemde Müslüman kadınların alacaklara sahip olma oranının toplam servete oranı %2,26’dır. Müslüman erkeklere kıyasla düşük kabul edebileceğimiz bir orandır. Ancak genel itibariyle düşük olduğunu söyleyemeyiz. Mevcut dönemde incelenen 42 kadından 7’sinin alacağı vardır. Dolayısıyla Müslüman kadınların %16’sının alacağı vardır diyebiliriz. 76 MŞS, no. 241, vr. 172. 77 MŞS, no. 237, vr. 33-34. 78 MŞS, no. 241, vr. 157-156.

41

Müslüman kadınların toplam alacak miktarı 1.012 kuruştur. Ortalama alacak miktarı ise 144 kuruştur. Toplam alacak miktarı ile ortalama alacak miktarı da Müslüman erkeklere göre çok daha düşük kabul edebileceğimiz bir orandadır. Alacak ifadeleri de Müslüman erkeklerle benzerlik göstermektedir. Örneğin, Ebubekir bt. Fatıma’nın⁷⁹ tereke defterinde 100 kuruş değerinde ba temessük kaydı mevcuttur. Yine aynı şekilde Ahmet bt. Fatıma Hoca’nın⁸⁰ 100 kuruş değerinde ba temessük kaydı mevcuttur. Ancak bununla birlikte farklı ifadeler de mevcuttur. Yukarıda ba temessük örneğini verdiğimiz Ebubekir bt. Fatıma’nın tereke defterinde 3,5 kuruş 12 pare değerinde “makbuzu” ifadesi mevcuttur.

Müslüman kadınlarda en yüksek alacak miktarı Atike Hanım’a aittir.⁸¹ Atike Hanım’ın 566,5 kuruş değerinde alacağı mevcuttur. Bu dönemde en düşük alacak miktarı ise Mefsud Hanım’a aittir.⁸² Mefsud Hanımın 3 kuruş değerinde alacağı bulunmaktadır. Üzerinde duracağımız bir diğer toplumsal kategoriyi gayrimüslim erkekler oluşturmaktadır. Bu dönemde gayrimüslim erkeklerin alacaklara sahip olma oranının toplam servete oranı %1,50’dir. Tablodaki (tablo 21) en düşük yüzdeye sahip olan gayrimüslim erkeklerden 9 tanesinden 3’ünün alacağı mevcuttur. Buna bağlı olarak bu dönem için ele alınan gayrimüslim erkeklerin %33’ünün alacağı vardır diyebiliriz. Gayrimüslim erkeklerin alacağa sahip olma oranının toplam servete olan oranının Müslüman kadınlardan düşük olsa da genel itibariyle bakıldığında alacağa sahip olma oranının Müslüman kadınlardan yüksek olduğu görülmektedir.

Gayrimüslim erkeklerin toplam alacak değeri 450 kuruştur. Ortalama alacak değeri ise 150 kuruştur. Bu değerlerin hem Müslüman erkeklere hem de Müslüman kadınlara kıyasla düşük olduğunu ifade edebiliriz. En yüksek alacak değeri 250 kuruş ile Mihal v. Yanaki ’ye aittir.⁸³ En düşük değer ise 50 kuruş ile Suluoğlu Bedros v. Agop’a aittir. ⁸⁴ 19. yüzyılın başlarında gayrimüslim kadınların alacağa sahip olma oranının toplam servete oranı %17,87’dir. Bu oran Müslüman erkeklerden düşük olsa da yüksek kabul

79 MŞS, no. 241, vr. 160. 80 MŞS, no. 240, vr. 104. 81 MŞS, no. 235, vr. 110. 82 MŞS, no. 235, vr. 109 83 MŞS, no. 240, vr. 100-101. 84 MŞS, no. 240, vr. 95-96.

42

edebileceğimiz bir orandır. Bu dönemde incelenen 6 Gayrimüslim kadından 2’sinin alacağı mevcuttur. Dolayısıyla gayrimüslim kadınların %33’ünün alacağı vardır.

Bu dönemde gayrimüslim kadınların iki tanesinin alacağı mevcuttur. Yüksek meblağ Nateli Hanım’a aittir.⁸⁵ Nateli Hanım’ın tereke defterinde 739 kuruş değerinde alacağı mevcuttur. Düşük meblağ ise İrine Hanım’a aittir.⁸⁶ İrine Hanım 6 kuruş değerinde alacağa sahiptir.

Genel olarak ifade edecek olursak, bu dönemde, dini ve cinsiyet ayrımı yapılmaksızın alacakların toplam servete oranı dikkate alındığında rakam %11,16 olarak karşımıza çıkmaktadır.

Tablo:23. 19. Yüzyıl Ortalarında Alacakların Toplam Servete Oranı

Toplumsal Kategori Oran (%) Müslüman Erkekler 26,54 Müslüman Kadınlar 4,34 Gayrimüslim Erkekler 9,75 Gayrimüslim Kadınlar -

19. yüzyıl ortalarında alacakların toplam servete oranında en yüksek pay 19. yüzyıl başlarında olduğu gibi Müslüman erkeklere aittir (%26,54). Hatta bu dönemde oranın mevcut yüzyılın başlarına kıyasla daha yüksek olduğunu söyleyebiliriz. Erkeklerin ev geçindirme yükümlülüğü ile daha fazla nakde ve dolayısıyla daha fazla alacağa sahip oldukları düşünülebilir. Bu dönemde Müslüman erkeklerin alacakları için genellikle “alacağı” ifadesi kullanılmıştır.

Bu dönemde incelenen 15 Müslüman erkekten 9’unun alacağı mevcuttur. Bu nedenle Müslüman erkeklerin %60’ının alacağı vardır diyebiliriz. Toplam alacak miktarı 144.349 kuruştur. En yüksek alacak miktarı 122.024 kuruş ile El-Hac Halil Ağa b. Musa b. Mehmed’e aittir.⁸⁷ En düşük alacak miktarı 210 kuruş ile Cezayirli İbrahim Hace b. Süleyman’a aittir.⁸⁸ Ortalama alacak miktarı ise 16.038 kuruştur.

85 MŞS, no. 243, vr. 16. 86 MŞS, no. 232, vr. Okunamadı. 87 MŞS, no. 306, vr. 197. 88 MŞS, no. 303, vr. 42b.

43

Müslüman kadınların alacaklarının toplam servete oranı %4,34’tür. Bu dönemde erkeklerin yanı sıra kadınların alacaklarında da yüzyılın başlarına oranla bir artış söz konusudur. Yüzyılın başlarında %2,26 olan oran yüzyılın ortalarında %4,34’e yükselmiştir. Yaklaşık olarak %2,8oranında bir artış mevcuttur. Bu dönemde ele alınan 20 Müslüman kadından 9’unun alacağı vardır. Bu tespite bağlı olarak Müslüman kadınların %45’inin alacağı mevcuttur diyebiliyoruz. Bu oran da yüzyılın başlarındaki Müslüman kadınlara kıyasla daha yüksek bir orandır. Nitekim yüzyılın başlarında bu oran %16 olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemde de alacaklar için genel olarak “alacağı” kavramı kullanılmıştır. Örneğin, İmam Kerimesi Emine bt. El-Hac Hasan’ın⁸⁹ toplam 1.314,5 kuruş olmak üzere 8 ayrı kişiden alacağı mevcuttur.

Müslüman kadınların toplam alacak miktarı 12.655,5 kuruştur. En yüksek alacak miktarı 3.000 kuruş ile Hadice bt. Mehmed’e aittir.⁹⁰ En düşük miktar ise 124 kuruş ile Zenciye Aişe bt. Abdullah’a aittir.⁹¹ Ortalama alacak miktarı 2.531 kuruştur.

Gayrimüslim erkeklerin alacaklarının toplam servete oranı bu dönemde %9,75’tir. Diğer toplumsal kategorilerde de olduğu gibi bu dönemde de Gayrimüslim erkeklerin alacaklarının toplam servete oranında artış meydana gelmiştir. 19. yüzyılın başlarında %1,50 olan oran yüzyılın ortalarında %9,75’e yükselmiştir. Yaklaşık %8,25 oranında bir artış meydana gelmiştir.

Bu dönemde tereke defteri incelenen 10 gayrimüslim erkekten yalnızca 2’sinin alacağı mevcuttur. Dolayısıyla gayrimüslim erkeklerin %20’sinin alacağı vardır tespiti yapabilmek mümkündür. Yüksek olan miktar 42.080 kuruştur ve bu miktar Çorc v. Cipro’ya aittir.⁹² Düşük olan miktar ise 6.523 kuruştur. Bu miktar ise Hacı Dimitri v. Nikola v. Atam’a aittir.⁹³ Ortalama alacak miktarı 24.301 kuruştur.

Yüzyılın başlarında Manisa’da yaşayan gayrimüslim kadınların alacaklarının toplam servete oranı %17,87 ile yüksek kabul edilebilecek bir orana sahipti. Ancak aynı durum yüzyılın ortalarında söz konusu değildir. Bu dönemde gayrimüslim kadınların alacağa sahip olmamaları söz konusu olduğu için tabloya dâhil edilmemiştir. Dolayısıyla 19.

89 MŞS, no. 306, vr. 45. 90 MŞS, no. 312, vr. 48. 91 MŞS, no. 316, vr. 66. 92 MŞS, no. 320, vr. 92-93. 93 MŞS, no. 306, vr. 29.

44

yüzyılın başları ile ortaları arasında gayrimüslim kadınların alacağa sahip olma oranının toplam servete oranında ciddi bir azalma meydana gelmiştir.

Bu dönemde gayrimüslim kadınların tereke defterlerinde herhangi bir alacak kaydına rastlanılmadığı için, en yüksek miktar, en düşük miktar ve ortalama alacak miktarı gibi bilgilere ulaşamamaktayız. Dini kimlik ve cinsiyet ayrımı yapılmaksızın bakıldığında ise bu dönemde alacaklara sahip olma oranının toplam servete oranı %13,55’tir. Yüzyılın başlarındaki orana kıyasla bu dönemde yaklaşık olarak %2’lik bir atış söz konusudur.

1.9. Diğer (Cariye, Hisse, Dükkân ve Gedik)