1.2. KAMU KESİMİNDE DÖNER SERMAYE
2.1.4. Döner Sermaye İşletmelerinin Yararları
Kamu idareleri kamu hizmetlerini yerine getirirken mal ve hizmet üretirler ancak, bu üretim sırasında kapasite boşluğu ortaya çıkmaktadır. Bu kapasite boşluğunun giderilmesi için daha fazla mal ve hizmet üretimi yapılmalıdır. Kamu hizmetlerinin yerine getirilmesinde devletin kaynakları tek başına yeterli olamamaktadır. Bu nedenle de kamu kurumlarında bu kapasite boşluğunun doldurulması amacıyla döner sermaye işletmeleri kurulmuştur. Bu işletmelerde hizmetten yararlananlardan belli bir ücret alınmakla kamu hizmetinin finansmanında kişilerden yararlanılmaktadır. Döner sermaye sistemi ile kamu ve özel katkı bir araya gelmekte kurumun finansmanı ve yönetim yapısının özerkleşmesini sağlamaktadır. Böylece döner sermaye sistemi kurumun, merkezi yönetimin kaynak temini ve hiyerarşik yönlendirmelerinin dışına çıkarak daha rasyonel ve bağımsız hareket etmesini sağlamaktadır. Döner sermaye işletmeleri yerinden yönetime imkan sağlayan bir
sistemdir. İşletme yöneticileri kendilerinin oluşturduğu bir kaynağı yönettikleri için planlama ve karar verme konusunda daha rasyonel hareket etmektedirler43.
Döner sermayeli işletmelerin yararları, kuruluş nedenlerinden ve ekonomik güçlerinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla bu işletmelerin ekonomik ve toplumsal faydaları bulunmaktadır. Bunların dışında, yönetim bilimi açısından da faydaları bulunmaktadır.
2.1.4.1. Ekonomik Yararları
Döner sermayeli işletmelerin ekonomik yararları; ekonomideki atıl kapasiteyi değerlendirmek, piyasadaki talebi karşılamak ve devlete gelir sağlamak olarak aşağıda açıklanmıştır.
2.1.4.1.1. Ekonomideki Atıl Kapasiteyi Değerlendirmek
Döner sermayeli işletmeler, kamu hizmeti üretimi sırasında ortaya çıkan atıl kapasiteyi doldurarak önemli faydalar sağlamaktadır. Genel ve özel bütçeli idareler, kamu hizmetlerini yürütürken, mal ve hizmet üretmektedirler. Üretim sırasında genellikle bir kapasite boşluğu ortaya çıkmaktadır. Kapasite boşluğu, gelişmekte olan ve üretimini arttırmaya çalışan ülkelerde daha önemli bir yer tutmaktadır. Mal ve hizmet üretimi arttığı oranda yani üretim kapasiteleri doldurulabildiği oranda refah da artmış olacaktır. Bununla birlikte istihdam hacmi de artacaktır. Örneğin; Milli Savunma Bakanlığı’ na bağlı döner sermaye işletmeleri, ulusal savunma için savaş zamanının ihtiyacı olan araç, gereç ve malzeme yapımı ile onarımı ve benzeri işleri yapmak için kurulmuştur. Savaş zamanının ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan askeri fabrika ve tesislerin barış zamanında da tam kapasite ile çalıştırılabilmesi ancak, döner sermaye tahsis etmekle mümkündür44. Bir başka örnekle açıklanacak
olursa, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı döner sermaye işletmeleri, eğitim dönemi içinde uygulamalı eğitimi sağlarken, tatil dönemlerinde boş durmayıp mal ve hizmet üretimi sağlar ve boş kalan ekonomik kapasiteyi doldurur45. Ülkemizde atıl kapasite
43DALLI, Mehmet, “Hastanelerde Döner Sermaye Uygulaması ve Yönetime Etkileri”, Yüksek
Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1992, s. 5-6.
44KARADAYI, Serpil, Döner Sermaye İşletmelerinde Yönetim ve Denetim, Yüksek Lisans Tezi,
Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1996, s. 11.
45 ÖZTÜRK, Mustafa, Türkiye’deki Döner Sermayeler ve Büyüklükleri, Mali Kılavuz Dergisi, Nisan-
kullanımına yönelik döner sermaye işletmesi kurulması sınırlıdır. Bu işletmeler daha çok özel amaçlara yönelik kurulmaktadır46.
2.1.4.1.2. Piyasadaki Talebi Karşılamak
Kamu kesiminin ürettiği mal ve hizmetler toplumdaki talebi karşılayamayabilir. Bu durumda toplumda talep fazlası oluşmaktadır. İşte bu noktada genel ve özel bütçeli kurumlarda döner sermaye işletmeleri piyasadaki talep fazlasını karşılayacak miktarda mal ve hizmet üretmektedirler.
Bazı döner sermaye işletmelerinin mal ve hizmet üretimleri oldukça önemli boyutlara ulaşmaktadır ve geniş bir talebi karşılayabilmektedir. Bu döner sermaye işletmeleri şunlardır47:
Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü, Tekel Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü, Milli Savunma Bakanlığı’ na bağlı askeri fabrika ve tesisler, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Akşam Sanat Okulu, Ağaç ve Metal İşleri Endüstri Meslek Lisesi, Darphane döner sermaye işletmeleridir.
2.1.4.1.3. Devlete Gelir Sağlamak
Döner sermaye işletmeleri yaptıkları ticari işler karşılığında elde ettikleri gelirleri dolayısıyla vergi ödedikleri gibi, karlarının bir kısmını hazineye yatırmak durumundadırlar. Bu işletmeler, özel kuruluş yasalarında aksine bir hüküm bulunmadıkça, nominal sermaye ( İşletmelerin kuruluş kanunlarında belirtilen ulaşabilecekleri sermaye limitidir ) limitlerini tamamladıktan sonra yıllık karlarını hazineye yatırmak zorundadır48.
Döner sermaye sistemiyle, kamu hizmetine iktisadi bir nitelik kazandırmanın yanında, verimin daha da artması amaçlanmaktadır. Buradaki hakim özellik söz konusu kamu hizmetini geliştirmektir. Bu sebeple döner sermaye işletmeleri yalnızca kar amacı güden kuruluşlar olarak değerlendirilemezler49.
46 SAĞLAM, a.g.t., s. 60. 47 KARADAYI, a.g.t., s. 12. 48 SAĞLAM, a.g.t., s. 61. 49 DALLI, a.g.t., s. 5.
2.1.4.2. Toplumsal Yararları:
Döner sermaye işletmelerinin kurulmasındaki temel amaç ekonomik olduğu halde, bu faaliyetler yürütülürken işletmeler toplumsal faydalar da sağlamaktadırlar. Hatta bazı döner sermaye işletmelerinin toplumsal faydaları, ekonomik faydalarından daha çok olmaktadır. Örneğin; eğitim ve sağlık kurumları, ceza ve tevkif evleri, tarımsal kurumlar gibi döner sermaye kuruluşlarının toplumsal faydaları, ekonomik faydalarından daha fazladır50.
Sağlık kurumlarında toplum sağlığını korumak ve geliştirmek yönünde hizmetler sunulmakta, bunun sonucunda sağlıklı toplum oluşmasına çalışılmaktadır. Bu hizmetlerin sunulmasında ve geliştirilmesinde sağlık kurumları döner sermaye işletmelerinin katkısı büyüktür.
Üniversite döner sermaye işletmeleri bilimsel çalışmaların kamu kesimine ve özel sektöre ulaştırılarak toplumun bütün kesimlerince faydalanılmasına ve bilimsel çalışmaların devamına olanak vermektedir. Bu sayede eğitimin kalitesinin ve etkinliğinin sürekli artırılması olanaklı kılınmaktadır.
Adalet Bakanlığına bağlı ceza evleri döner sermaye işletmelerinin daha çok toplumsal faydalar sağladığı söylenebilir. Bu işletmelerde tutukluların, tutukluluk süresi ve tutukluluk sonrası hayatı ile ilgilenilmekte ve kişinin yaşamını düzenlemesine, yeniden topluma kazandırılmasına çalışılmaktadır.
Tarımsal kurumlarda tarımsal ürünlerin aşırı fiyatla satışının önlenerek fiyat dengesi ve sonuçta toplumsal denge sağlanmaktadır. Ayrıca, tarım kuruluşlarında çiftçiye modern tarım yöntemlerinin ve çeşitli iş dallarının öğretilmesi de döner sermaye işletmelerinin toplumsal yararlarındandır.
2.1.4.3. Yönetim Bilimi Açısından Yararları:
Döner sermaye işletmeleri, hizmetin kurulmasından çok onun işletilmesine ve geliştirilmesine imkan sağlayan ve bu amaçla yöneticilerine insiyatif vermektedir. Burada devlet, sadece hizmetin kuruluşu ile ilgilenmekte, işletmesini ise söz konusu
kurumun yöneticilerine bırakmaktadır. Döner sermaye sistemi ile kamu ve özel katkı bir araya gelmekte, kurumun finansman ve yönetim yapısının özerkleşmesi sağlanmaktadır. Bununla birlikte devlet, hizmetin işleyişine ilişkin genel kuralları belirlemek ve bunların yürütülmesini denetlemek durumundadır51.