Cer Harflerinin Gereksiz veya Yanlış Yerde Kullanılması

Arapçada cer harfleri yaygın kullanım alanına ve birden çok anlama sahiptir. Geçişsiz fiillerin geçişli yapılmasında veya geçişli fiillerin ettirgen hale getirilmesinde kullanıldıkları gibi cümlede anlamın pekiştirilmesinde de kullanılmaktadırlar. Fiiller, birlikte kullanıldıkları cer harfine göre anlam değişimine uğrayabilmektedir.570

Bütün bunlar cer harflerinin doğru şekilde kullanımını güçleştirmektedir. Bazen ihtiyaç duyulmadığı yerlerde cer harfleri kullanılabilirken bazen ihtiyaç duyulanın aksine yanlış cer harfi kullanılmaktadır. Bu tür hatalı kullanımları tespit eden Harîrî, her iki türe de örnekler vermiştir. Cer harfinin gereksiz kullanıldığı yerlerden biri nesne alabilen geçişli fiillerin cer harfleri ile kullanılmasıdır. Durreʼde ele alınan örneklerden bazıları şunlardır:

،ِهيِف نوطلغيف نْجسلا صللاب لخدَأ :َنوُلوُقَ يَو َّصلاَو لخد وَأ ،نْجسلا صللا لخدَأ :لاَقُ ي نَأ باَو ،نْجسلا ِهِب دعي لْعِفْلا نَِلأ ى اَمهنيَب عمجْلا امَأَف ِهِب تجرخَو جرخ :كِلْوَقَك ،ءاَبْلاِب ةَراتَو ،هتجرخأو جرخ :كِلْوَقَك لْقَّ نلا ةَزْمَهِب ةَراَت .ماهفتسلْا يفرح نيَب عمجي َلااَمَك ،م َلََكْلا يِف عنتممف

Harîrî, (نْجسلا صللا لخدَأ) ʻHırsızı hapse attıʼ cümlesindeki (لخدَأ) fiilinin müteʻaddî bir fiil olduğunu ve cer harfi olmaksızın mefʻûl alabileceğini, cer harfi ile kullanılmasının hata olduğunu belirtmiştir. İddiasını da fiilin yalın hali olan (لخد) fiilinin, ifʻâl kalıbına nakledilmesiyle geçişli olduğu, dolayısıyla cer harfine gerek kalmadığı tezi ile gerekçelendirmiştir. İddiasını çürütmeye yönelik ileri sürülebilecek olan ﴾ َنيِلِك ْلِّْل ٍغْبِصَو ِنْهُّدلاِب ُتِبنُت ءاَنْ يَس ِروُط نِم ُجُرْخَت ًةَرَجَشَو﴿ ayetindeki571 kullanımı da ( نِإَف

ضرتعم ضرتْعا) ʻEğer birisi itiraz ederse…ʼ ifadesiyle dile getirmiş, ayetteki ﴾ ُتِبنُت﴿ fiilinin hazfedilmiş bir mefʻûlü bulunduğundan iddiasına aykırılık teşkil etmediğini de ifade etmiştir. Konuyla direkt alakalı olmamakla birlikte fiili müteʻaddî yapan

570 _{Buna örnek olarak ( َبِغر) fiilini göstermek mümkündür. Zira ( َبِغر) fiilini cer harflerinden (يف) ile}

kullanıldığında arzulamak, (نع) ile kullanıldığında ise imtina etmek anlamını kazanır. Bkz. İbn Manzûr, Lisânuʼl-ʻArab, c.2, s.423.

571

146

hemze ile cer harfi arasındaki farka değinmiş, konu hakkında el-Muberred gibi ileri gelen dilcilerden nakillerde bulunmuştur.572

İbn Berrî, Harîrîʼnin tespit ettiği bu hatalı kullanım hakkında herhangi bir yorumda bulunmamıştır. Harîrîʼnin yaklaşımını değerlendiren el-Hafâcî ise cer harflerinin geçişlilik için kullanılabildiği gibi zâid olarak da kullanılabildiğini dolayısıyla (نْجسلا صللاب لخدَأ) cümlesindeki cer harfinin zâid kabul edilmesiyle ifadenin lahn olmaktan çıkarılabileceğini belirtmiştir.573

اَمهيف نوئطخيف ،ةَّيِدَه ِهْيَلِإ تلسْرأَو ،م َلَُغِب ِهْيَلِإ تثعب :َنوُلوُقَ يَو هتثعب :ِه ِسفَنِب فَّرَصَتي اَميِف لوقَت بَرَعْلا نَِلأ ،

اَنلسرأ َّمث :ىَلاَعَ ت َلاَق اَمَك ،هتلسرأو نَع اًراَبْخِإ ُهَناَحْبُس َلاَق اَمَك ،ِهِب تلسْرأَو ِهِب تثعب :لمحي اَميِف َنوُلوُقَ يَو اَنلسر

.ةيدهب مِهْيَلِإ ةَلسْرُم يِّنَأَو :سيقلب

Harîrî, bu örnekte (تثعب) ve (تلسْرأ) fiilleriyle kullanılan cer harflerinin yanlış kullanımı üzerinde durmuştur. Ona göre bu fiiller, kendi iradesi ile hareket edebilen mefʻûl aldığında cer harfi olmadan, aksi durumda ise cer harfi ile kullanılmalıdır. Birinci örneğin edatlı, ikinci örneğin edatsız kullanımını lahn olarak nitelemiştir. Tezini desteklemek için de ﴾ةيدهب مِهْيَلِإ ةَلسْرُم يِّنَأَو﴿ ile ﴾ا َنلسر اَنلسرأ َّمث﴿ ayetlerini kanıt olarak sunmuş ve el-Mutenebbîʼnin bu kurala uymadığı gerekçesiyle eleştirildiğini ifade etmiştir.574

İbn Berrî bu kullanımın kabulünde veya reddinde ifadeye verilecek anlamın belirleyici olacağını iddia etmiştir. Ona göre (ثعب) ve (لسرأ) fiilleri, gönderilen bir kişi ve o kişi ile gönderilmiş bir nesne gerektirdiğinden, biri cer harfi ile diğeri ise cer harfi olmaksızın iki mefʻûl alır. Hangi mefʻûlün cer harfi ile kullanılacağı ise ifade edilen anlama göre değişir.

İbn Berrîʼnin tespitinden yola çıkarak bu ifadenin lahn olup olmadığının belirlenmesi ancak ifade edilmek istenen anlamın ortaya konulması ile mümkündür.

572 _{Harîrî, Durre, s.133-136.} 573 _{el-Hafâcî, Şerh, s.113.} 574

147

Dolayısıyla (م َلَُغِب ِهْيَلِإ تثعب) cümlesine ʻOna hediye olarak bir köle gönderdimʼ anlamı yüklenirse cer harfinin kullanımı doğru olur. Ancak cümlenin anlamı ʻOna bir şey iletmek üzere bir köle gönderdimʼ olarak düşünülürse cer harfinin gereksiz olduğu iddia edilebilir. el-Hafâcî ise (ةَّيِدَه ِهْيَلِإ تلسْرأَو ،م َلَُغِب ِهْيَلِإ تثعب) ifadelerinin her ne kadar Harîrî tarafından lahn olarak nitelense de İbn Cinnî gibi dilciler tarafından geçerli kullanım olarak kabul edildiğini belirtmiştir.575

ِهيِف نوئطخيف ،هدْنِع ىَلِإ تبهذ َنوُلوُقَ يَو عقَي َلاَو ،اَهدحَو نم َّلاِإ رَجْلا تاودأ نم ِهْيَلَع لخْدي َلا دْنِع ن َلا ، نم لك لق{ :ُهَناَحْبُس َلاَق اَمَك ،اَهب َّلاِإ ًارورجم م َلََكْلا فيراصت يِف ذب نم تصخ اَمَّنِإَو }للها دْنِع فوُرُح مأ اَهَّ نَِلأ كل رَجْلا .

Harîrî, bu örnekte zarf olan ( َدنع) kelimesinin kullanımını ele almış ve bu kelimenin cer harflerinden sadece ( ْنِم) harfi ile kullanılabileceğini belirtmiştir. ( َنوُلوُقَ يَو

ىَلِإ تبهذ

ِهيِف نوئطخيف هدْنِع ) ifadesiyle de yapılan hataya işaret etmiş, doğru kullanım şekline de ﴾للها دْنِع نم لك لق﴿ ayetindeki576 kullanım ile örnek vermiştir. Ayrıca ( َدنع) kelimesinin cer harflerinden sadece (نم) ile kullanılmasını da ( مأ اَهَّ نَِلأ كلذب نم تصخ اَمَّنِإَو

رَجْلا فوُرُح) ʻBu kullanıma (نم) harfinin tahsis edilmesi, cer harflerinin anası olmasındandır) teziyle gerekçelendirmiştir.577

el-Cevherî, Fîrûzâbadî ve ez-Zebîdî başta olmak üzere lügat âlimlerinin genelinin ( ِهِدْنع ىلِإ ىَضَم ْلُقَ ت َلاَو) ifadesi Harîrîʼyi doğrular mahiyettedir.578 İbn ʻAkîl, İbn Yaʻîş, es-Suyûtî ve İbn Hişâm gibi gramerin önde gelen temsilcileri de ( َدنِع) kelimesinin cer harflerinden sadece (نم) ile kullanıldığını açıkça ifade etmişlerdir.579

575 _{el-Hafâcî, Şerhu Durre, s.128.} 576 _{Nisâ, 4/78.}

577

Harîrî, Durre, s.147.

578 _{el-Cevherî, es-Sıhâh, c.2, s.513; Fîrûzâbâdî, el-Kâmûs, c.1, s.302; ez-Zebîdî, Tâcuʼl-ʻarûs, c.8,}

s.428.

579 _{İbn ʻAkîl, Şerhu İbn ʻAkîl, Muhammed Muhyiddîn (Thk.), Dâruʼt-turâs, Kahire 1980, c.2, s.199;}

148

el-Cevâlîkî de aynı tespiti yapmış ancak hatalı kullanımı farklı bir cümle ile örneklendirmiştir.580

el-Hafâcîʼnin herhangi bir itirazda bulunmaması Harîrîʼnin yaklaşımını desteklediğini göstermektedir.581

Ancak dilcilerin ve lügat âlimlerinin bu ittifakına rağmen Nihâyetuʼl-erebʼin sahibi en-Nuveyrî, (هعم عمتجاو هدنع ىلإ ايبص اعدف) cümlesinde, Subhuʼl-aʻşâʼnın yazarı el-Kalkaşendî ise (هدنع ىلإ ناطلسلا مهرضحي ملف) ʻSultan onları huzuruna almadıʼ cümlesinde kullandıklarına şahit olmaktayız.582

ىنب دق :سرعملل َنوُلوُقَ يَو ،هلْهَأب لخْدي نَأ َداَرَأ اذِإ َناَك لجرلا نَأ ِهيِف لْصَْلأاَو ،هلهَأ ىلع ىنب م َلََكْلا هجوَو َهْ يَلَع ىنب هسرع ىلع ناَب :سرع نم لكل ليقَف ،ةَّبق ا . مهلْوَ ق مهَوْلا اَذَه سناجيو ،هباَب ىلع سلج :هباَب ءاَنفِب سلاجلل ِباَبِب سلج :لاَقُ ي نَأ ِهيِف باَوَّصلاَو هقْوَ ف َسلجَو باَبْلا ىلع ىلعتسا :ِهِب داَرُملا نَأ عماَّسلا مَّهَوَ تي َّلََئِل ،ِه .

Harîrî, cer harfinin yanlış kullanımına örnek olarak (هلْهَأب ىنب دق) ve ( ىلع سلج

هباَب) ifadelerini vermiştir. (هلْهَأب ىنب دق) örneğinde ifadenin ortaya çıkış nedenine dayanarak doğru kullanımı (هلْهَأ ىلع ىنب دق) olarak, (هباَب ىلع سلج) örneğinde ise bu şekildeki kullanımın ʻkapı üstünde oturulduğuʼ gibi bir anlam vehmine neden olacağına dayanarak doğru kullanımı (هباَبب سلج) şeklinde tespit etmiştir.583

Harîrî öncesi dönemlerde yaşayan el-Halîl ve İbn Fâris, söz konusu ifadeyi ( دق

هلْهَأب ىنب) şeklinde herhangi bir itirazda bulunmaksızın kullanırken el-Cevherî, bu şekildeki kullanımı ʻavâmın hatalı kullanımı olarak nitelemiştir.584

Harîrîʼnin çağdaşı olan ez-Zemahşerî de her iki kullanımın sahîh olduğundan yana tercihte bulunmuştur.585

ʻAlî b. Hasen el-Hunâî ise bu kullanımın aslı icabı her ne kadar ( ىنب

(Thk.), el-Mektebetuʼt-tevfîkîyye, Kahire ts. c.2, s.465; İbn Hişâm, Muğniʼl-lebîb, Mâzin el-

Mubârek Muhammed ʻAlî Hamdullah (Thk.), Dâruʼl-fikr, Dımaşk 1985, c.1, s.206.

580 _{el-Cevâlîkî, et-Tekmile, s.872.} 581 _{el-Hafâcî, Şerhu Durre, s.145,147.}

582 _{en-Nuveyrî, Nihâyetuʼl-ereb, c.2, s.207, c.27, s.306; el-Kalkaşendî, Subhuʼl-aʻşâ, c.4, s.218, c.8,}

s.79.

583

Harîrî, Durre, s.374-376.

584 _{el-Halîl, Kitâbuʼl-ʻayn, c.2, s.276; Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî,} Mucmeluʼl-luga, Zuheyr ʻAbdulmuhsin (Thk.), Muessesetuʼr-risâle, Beyrut 1986, c.1, s.676; el-

Cevherî, es-Sıhâh, c.6, s.2286.

585

149

هلهَأ ىلع) olsa da yaygın kullanım sonucu (هلْهَأب ىنب دق) şekline dönüştüğünü belirtmiştir.586

İbnuʼl-Cevzî, Takvîmuʼl-lisân adlı eserinde (هلْهَأب ىنب دق) şeklindeki kullanımı ʻavâma nispet etmiştir.587

İbn Manzûr, (هلْهَأب ىنب دق) ifadesini ʻavâma nispet etmekle beraber eserlerinde bizzat kullanan el-Cevherîʼnin kendisiyle çeliştiğine dikkat çekmiştir.588

İbn Berrî ve el-Hafâcî ise Harîrîʼnin cer harflerinin yanlış kullanımına dair verdiği örneklerin Arap diline uygun olduğunu belirtmiş ve Harîrîʼyi eleştirmişlerdir.589

Özellikle birinci örnekte geçen (يب ىنب دق) ifadesinin hadislerde mevcut olduğuna şahit olmaktayız.590 Harîrîʼnin bu kullanımı lahn saymasında el- Cevherîʼnin bariz etkisi görülmektedir.

Arap dilinde cer harflerinin yaygın olarak birbirinin yerine kullanıldığı gerçeğine katılmakla birlikte Harîrîʼnin genel kullanımı esas alan ve ihtiyaç duyulmayan yeni kullanım şekillerini asgari seviyede tutma yaklaşımının, dil birliğinin korunması açısından önemli olduğu kanaatindeyiz.