Sovyetler Cüneyt Han’la anlaşmalarına rağmen onu rahat bırakmayacaklardı. Yukarıda söylediğimiz gibi Cüneyt Han’da bunun farkındaydı. Binaenaleyh O seferberlik ilan etmiş ve kişi başı 300 rublelik vergi koymuştu. Oysa bu Sovyetlerin işine çok yaramıştı. Zaten ekonomik sıkıntılardan bunalan halk Sovyetlerin propagandası ile kolayca Cüneyt Han’a karşı isyan etmişti. Cüneyt Han’dan kurtulabilmek için bahane arayan Sovyetler gökte
189 Kydyralieva, s.219.s
190 Bkz. Narmetow, s.72.
191 “Hive İhtilal Taburu” adıyla kurulan bu taburu Rus askerler Cüneyt Han’dan kaçan Özbekler’le birlikte kurmuşlardı. Bkz. Kydyralieva, s.219.
192 Narmetow, s.71-73.
aradıklarını yerde bulmuşlardı. Sovyetler elbette isyancılara destek verecekti. Bununla da kalmayacak Hive’yi resmen işgal edeceklerdi.
Yukarıda da söylediğimiz gibi Sovyetler isyancılara yardım etmek ve böylece Cüneyt Han’dan kurtulmak, onu Hive’den çıkarmak için fırsat kolluyorlardı. Ve sonunda bekledikleri bu fırsat gelmişti. Nitekim ayaklananlar Cüneyt Han’ın 15 bin kişilik ordusuna karşı Petroaleksandrvsk’a (Dörtgul) delegeler göndererek Sovyetlerden yardım istediler.
Türkistan Sovyet Cumhuriyeti ve Türkistan Komünist Partisi bu yardım çağrısını uzun zamandır bekliyorlardı ve Türkistan Komisyonu Hive’deki Sovyet yetklisi Skalov’a
“Hive’nin ayaklanan halkına” yardım edilmesi için talimat gönderdi193. Bu arada Koç Mehmet Han, Gulamali, Şamırat Bagşı ve diğer Türkmen aşiret liderlerinin de yardım için Sovyet güçlerine başvurduklarını görmekteyiz194. Komünistler ve Hive halkının kanaat önderleri Dörtgul Sovyet yönetiminin aracılığıyla Moskova’ya V. İ. Lenin’e telgraf gönderdiler. Telgrafta şöyle deniyordu: “Hive’nin halkı Cüneyt Han’ın eşkıyalarının estirdikleri terör havası yüzünden sıkıntı çekiyorlar, Sovyet ordularının gelmesini, onların Hive’yi kurtarmasını sabırsızlıkla bekliyorlar. Hive’nin halkı ezilen sınıflara özgürlük getiren Kızıl orduya kardeşlik selamı yolluyor ve özgür Sovyet Rusya ile birleşmek istiyor”195. Burada bir parantez açmak icap eder. Çünkü asıl zulüm ve terör havası Sovyet ordusu Hive’yi işgal ettikten sonra vuku bulmuştur. Adeta zulüm Sovyet ordusu ile beraber gelmişti. Mesela Sovyet ordusuna destek veren Koç Mehmet Han Sovyet ordusu komutanı Dubyanski’nin de aralarında olduğu bir grup tarafından ihanetle suçlanmış kurşuna ve dizilerek idam edilmişti. Onun 500 kişilik Türkmen birliği ise hapsedilmiş ve Taşkente sürgün edilmişti. Onların çoğu kurşuna dizilerek öldürülmüştü196. Bununla da yetinmeyen Sovyet ordusu komutanı zalim Dubyanski Türkmen halkını cezalandırmak için onlara karşı ceza yürüyüşü düzenlemişti. Çaresiz kalan Türkmenler Cüneyt Han’a sığınarak ondan yardım istemişlerdi197. Halk var gücüyle Sovyetlere karşı koyacaklardı. Cüneyt Han önderliğinde harekete geçen halkın önünde ellerini kana bulayan Sovyet orduları
193 Kydyralieva, s.220.
194 Bkz. History of Civilizations of Central Asia Towards the contemporary period: from the mid-nineteenth to the end of the twentieth century, Editors: Chahryar Adle, Madhavan K. Palat and Anara Tabyshalieva Unesko Publishing Volume VI, Paris 2005, s.311.
195 Narmetow, s.69-70.
196 Bkz. K. B. Muhammetberdiyew/Y. Orazgylyjow, s.30.
197 Bkz. K. B. Muhammetberdiyew/Y. Orazgylyjow, s.41.
duramayacaklar ve Sovyetlerin zulümle ve korkuyla yürütmeye çalıştıkları bu düzen kısa sürede yıkılacaktı (aynı yıl içerisinde yani 1920’de)198.
Sovyet ordusu Ocak 1920’de Cüneyt Han’a karşı yaptığı operasyonları sonucunda hanlığın başkenti Hive’yi kontrol altına aldı. Böylece Sovyet yönetiminin senaryosu ile Kızıl ordu kuvvetleriyle Hive hanlığında sözde devrim yapıldı ve hanlık rejimine son verildi. Yerine Özbek Yaş Hiveliler, Türkmen aşiret beyleri ve ulema göreve gelmişti199.
Cüneyt Han ise, yeni yönetime ve Bolşevizme200 karşı mücadelesini sürdürmek amacıyla Hive’nin sahra kısımlarına çekildi201. Ruslar sadece Hive’yi işgal etmekle kalmayıp Kocaylı, Hanka ve Ürgenç, Köhne-Urgenç, Parsa, İliyali, Gazavat, Taşaus (Daşoğuz) ve Tahta şehirlerini, hatta Cüneyt Han’ın ana karargâhının bulunduğu Bedirkent şehrini de işgal etmişlerdi202. 22-23 Ocak 1920’de Bedirkent ve Gazavat’ta Kızıl orduyla meydana gelen belirleyici savaşlardan sonra Cüneyt Han’ın süvarileri kendi aileleri ile Karakum’un Akca Kuyu denilen yerine çekilmişlerdir203.
Sovyet birlikleri Hive işgalini meşrulaştırabilmek için kendilerini kurtarıcı gibi gösterdi.
Bunun dışında Ruslar Hive işgalinin üzerini iki şekilde örtmüşlerdir. İlk olarak Cüneyt Han diktatör gibi gösterildi. Böylece halkın ona olan desteği ve itimadı azaldı. Halk Cüneyd Han’a karşı kışkırtıldı ve yer yer ayaklanmalar oldu204. Artık halk Rusları bir kurtarıcı olarak görmeye ve bir an önce Cüneyt Han’dan kurtulmayı düşündüler. İkinci olarak Ruslar Hive işgalini bir Halk Devrimi olarak gösterdiler. Ruslar’ın Hive işgalinin Sovyet kitaplarında daima “Hive Halk Devrimi” olarak gösterildiği ifade edilmektedir205.
Cüneyt Han bu sıralarda Karakum’da mücadelesine devam etmekteydi. O elinden geldiği kadar bağımsızlık davasını sürdürmeye çalışmaktaydı. Onun Hive’ye tekrar egemen olması uzun sürmemiştir. 1920 yılının sonlarına doğru Cüneyt Han Hive’yi tekrar ele geçirmeyi başarmıştır. İkinci Genç Hiveliler Hükümeti dağıtıldığı sırada Cüneyd Han yeniden ortaya
198 Bkz. K. B. Muhammetberdiyew/Y. Orazgylyjow, s.41.
199 Kydyralieva, s.221.
200 Çoğunluktan yana anlamına gelen, 1917 Devrimiyle İktidara gelen Lenin ve Lenin yanlısı grupların ideolojisi.
201 Andican, a.g.e., s.71-73.
202 Hayit, Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi, s.149-150.
203 Kılıç, s.82.
204 Gömeç, s.219.
205 Erşahin, s.106.
çıktı ve muazzam hareketlerle Hive topraklarına girdi. Bu sırada Hive’de seyahat eden Zeki Velidi’nin ifadesine göre, Cüneyt Han’ın bu ikinci girişinden sonra Kasım 1920’ye kadar bütün Hive ülkesinin 4/5’ü Ruslar’dan temizlendi ve milli kuvvetlerin hâkimiyet sahası haline geldi. Bu devre, Cüneyd Han’ın Bolşevikler’e karşı en parlak devri, Türkistan
“basmacılığının” da en güçlü günleri oldu. Cüneyd Han bu devrede, teşkilatını yeniden tanzim ederek, kuvvetli adamlarına mıntıka kumandanlıkları verdi…206. Bu arada 1920 sonunda Sovyet yönetimi, Cüneyd Han’dan silah bırakmasını istedi. Cüneyd Han ise baskılara boyun eğmedi207. 21 Nisan’da 1921 yılında Cüneyt Han’ın askerleri kızıl ordunun küçük bir birliğini kılıçtan geçirerek Yılanlı’yı ele geçirdiler. 17 Haziranda onlar kızıl Akdepe’deki birlik ile savaşa tutuştular. Ama kızıl askerlerin şiddetli tepki vermesiyle geri çekilmek zorunda kaldılar. Aynı yılın yazında Cüneyt Han Daşoğuz’un ilçelerinde kendi ordusuna asker topladı. Ona halktan 250 kişilik süvari katıldı. Askerler Tagta, Yılanlı, Köneürgenç, Gonrat, Hocaili semt merkezlerinde yağma hareketlerinde bulundular208. Mücadeleden yılmayan Cüneyt Han belli ki düşmanlarını yıldırmıştı. Nitekim 5 Kasım 1921 senesinde Harezm Halk Sovyet Cumhuriyeti heyeti Cüneyt Han ile barış imzaladı. Barışın şartlarına gelince, Cüneyt Han’ın Hive Türkmenlerinin yanındaki Türkmen gönüllü birliklerini dağıtmak konusundaki ve diğer talepleri yerine getirildi. Bununla birlikte Harezm Cumhuriyeti hükümetine Cüneyt Han’ın 2 adamını sokmak, sonra Han’ın ikamet edeceği yere- Köneürgenç’ten 40 kilometre batıda Garasaç denilen yere- Amuderya’dan kanal çekmek için anlaşmaya varıldı. Diğer bir deyişle, Harezm Cumhuriyeti Cüneyt Han’ın tüm taleplerinin yerine getirilmesine rıza gösterdi209.
Şarki Buhara’nın emirci korbaşıların tam hâkimiyeti altında bulunduğu 1921 yılı sonunda, Cüneyt Han Hive’ye tam manasıyla hâkim oldu210. Cüneyt Han 1921’in sonlarında Harezm topraklarının %80’ine hâkimdi211. Birçok Osmanlı zabiti ve Türkistan Milli Birliği mensubu münevverleri maiyetinde çalışmak üzere kabul ederek, iktidarda bulunan Genç Hiveliler ile de anlaştı. Devlet başkanı Pehlivan Niyaz Hacı ve Ata Mahdum ile iyi ilişkiler kurdu.
1922’de, Hive Cumhuriyeti dağıtılırken, adı geçen iki devlet başkanlığını ifa etmiş şahsiyet ile birçok Genç Hiveli, bu müspet ilişkiler sebebiyle, Cüneyd Han’a iltihak ettiler212.
206 Bademci, s.410-411.
207 Hayit, s.251.
208 K. B. Muhammetberdiyew/Y. Orazgylyjow, s.54.
209 K. B. Muhammetberdiyew/Y. Orazgylyjow, s.54.
210 Bademci, s.412.
211 Erşahin, s.253.
212 Bademci, s.412.
Bunların yanında diğer Türkmen kabileleri de, 1922 yılında “İslam ordusunun kumandanı”
ünvanını alan Cüneyd Han’a katılmışlardı213. Böylece, Hive basmacılığının hâkimiyet sahası daha da genişletilmiş oldu214.
1922’nin ilk aylarında Şarki Buhara korbaşılarının fiilen başına geçen Enver Paşa, Cüneyt Han’a mektup ve adam göndererek onunla irtibat sağladı215. Hatta bir ara Paşa, Hive Türkmenlerinin başına geçmeyi bile düşünmüştü. Cüneyd Han Enver Paşa’nın çizdiği hareket planının genel stratejisine uydu. TMB. (Türkistan Milli Birliği) vasıtasıyla Fergana-Buhara-Hive müşterek cephesi en büyük gayreti gösterdi. Fakat 1922 Ağustos’ta Enver Paşa’nın çok zamansız şehadeti ve 1923 sonunda bütün cephelerin düşmesiyle birlikte, o da büyük kayıplara uğradı ve elindeki mıntıkaları tamamen kaybetti. Her şeye rağmen Cüneyd Han, diğer korbaşılarla müşterek olmasa bile, mücadelesini 1923’ten sonra da sürdürdü216. Cüneyt Han ve yiğitleri, 1922-1923 yıllarında Harezm’de mücadelesine devam ederken Rus birlikleri zaman zaman bu liderin karşısında çaresiz kalmıştır. Cüneyt Han 1923 yılının ortalarında Kongrat, Hocaklı, İliyali şehirlerini ve Karakum’u kontrol altına almıştır. 1923’te Cüneyt Han’ın komutanlarından Ağacan’ın Madrahimbey’in ve Allanazarın birlikleri Dışoğuz, İlyali, Köhne-Ürgenç ve Gazavat şehirlerini aldıktan sonra Hive şehrine yürümüştür. Ancak bunlar kalıcı olmamıştır217. Sovyetler Cüneyt Han’la olan savaşın peşini bırakmamıştır. Bu yüzden 1922 yılının Kasımında Hive’de Türkmenlerden ve Özbeklerden gönüllü birlikleri oluşturularak, topla, makineli tüfekle ve uçakla teçhiz edilmiş olan Kızıl ordu birlikleriyle birlikte Cüneyt Han’ın üzerine gönderildi. 1923 yılının ortalarına kadar Gaplangır, Akyayır, Oklusüzek denilen yerlerde, Balıklı, Aknabat-Göknabat, İgde kuyularının yanında, Orta Kuyu’da (Cüneyt Han’ın merkezi ordusunun yeri) büyük savaşlar vuku bulmuş ve basmacıların esas gücü yok edilmişti. Birçok bedevi köyleri yakıldı. Kızıl askerler binlerce deve, on binlerce koyunu ganimet olarak aldılar. Cüneyt Han Karakum’un derinliklerine çekilmek zorunda kaldı218.
213 Esen, s.62.
214 Bademci, s.412.
215 Bademci, s.412; Bir başka kaynakta Enver Paşa’nın Cüneyt Han’la 1921 yılında irtibat kurduğu söylenmektedir. Bkz. Fotima Xolova, Buxoro Respublikasidagi Qarshilik Ko’rsatish Harakati Tarixidan (1920-1924 Yillar), Alisher Navoiy Nomidagi Samarqand Davlat Universiteti Samarqand/O’zbekiston 2014,
s.27.
216 Bademci, s.412.
217 Özbay, s.23-24.
218 K. B. Muhammetberdiyew/Y. Orazgylyjow, s.55.
Cüneyt Han’ın ele geçirdiği şehirleri kalıcı olmasa dahi onun bu yılmazlığı hafızalarda hep kalıcı olmuştur. Cüneyt Han Ruslar’a karşı olan mücadelesini yokluk içerisinde sürdürmüştür. O Ruslar’ın modern silahlarına karşı ilkel silahlar ile karşı koymak zorunda kalmıştır. Üstelik kalabalık ve düzenli Rus ordusu karşısında Cüneyt Han ve adamları azınlıkta idi. Onun için Cüneyt Han ve adamları hep gerilla savaşı yapmışlardır. Karakum çölü bunun için ana karargâh işlevini görmekte idi.