Bilindiği üzere Cüneyt Han 1916 isyanından sonra ülkeyi terk ederek İran’a geçmek zorunda kalmıştı173. Bazı kaynaklarda ise onun Afganistan’a geçtiği belirtilmektedir174. Cüneyt Han 1917 yılında Bolşevik İhtilali gerçekleşince ülkesine, Türkmenistan’a geri dönmüştü. Geri döner dönmez Sovyetler’le mücadeleye başlamıştır. Bu cesur Türkmen lideri 1917 İhtilali sırasında Hive’ye yürüyerek şehri kuşattı ise de Sovyet birlikleri karşısında kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı175. Ama Cüneyt Han mücadelesinden vazgeçmedi. Cüneyt Han Hive konusunda Ruslar’dan daha çok ısrarcı idi. Cüneyt Han mücadelesinden vazgeçmediği gibi Hive’den de vazgeçmedi. Ertesi sene 1918’de Hive Hanlığı yönetimi fiilen Cüneyt Han’ın eline geçti176. Onun Hive hâkimiyeti iki sene sürecekti. Ama bu kadar kısa zaman zarfında Cüneyt Han ülkesi ve halkı için çok önemli faaliyetlerde bulunmuştur. Mesela 1918 yılının ilkbaharında Bedirkent köyünde başlanan ilk elektrik santralinin inşaası ile Han’ın vatandaşlarına elektrik sağlamak istediği anlaşılıyor. Cüneyt Han kendisinin manat tenge parasını (demir para) bastırmaya başlamış ve vergi sistemini koymuştur. Bu işler elbette, bağımsız Türkmen devletini kurmak için yapılan denemelerin ilk işaretleriydi177. Bunlarla da yetinmeyen Cüneyt Han hanlığın savunma kuvvetlerini güçlendirmeye başladı ve ordusunun sayısını 10 bin ere çıkarmıştı. Aynı zamanda Türkistan Milli Birliği, Geçici Hazarötesi Hükümeti, Fergana’daki basmacı hareketi, Kolçak ve İngiltere hükümetiyle bağlantılar kurdu178. Bunun haricinde 1918 yılının Mayısında Aziz Han Hive’ye geldi ve
172 Bkz. K. B. Muhammetberdiyew/Y. Orazgylyjow, s.56-57.
173 Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, s.269.
174 Bkz. Narmetow, s.47; Esenov, s.7; Kılıç, s.81.
175 Birleşik Türkmenistan Tarihi, Türkiye Türkmenistan Dostluk Derneği Yayın N0:2, Ankara, s.3.
176 Andican, a.g.e., s.71. Başka bir kaynaktan Cüneyt Han’ın 1917 Ekim Devriminden sonra Hive’yi ele geçirdiği anlaşılmaktadır bkz. Ata Nurıyev, Muhammetgeldi Moşev, s.211. Bir diğer kaynakta ise onun 1918 yılının Ekimin’de Hive’ye hâkim olduğu söylenmektedir bkz. Narmetow, s.51.
Manat Günümüz Türkmenistan’ın para birimi.
177 Kılıç, s.81.
178 Kydyralieva, s.219.
Cüneyt Han onu sıcak karşıladı. Aziz Han Cüneyt Han’ın çağırdığı danışma meclisinde Hive anti devriminin İngiltere’den lazım olan para yardımını ve silahı temin edeceklerini söyledi.
“Büyük Amerika’nın” çok yardım edeceği konusunda ikna etti. Meclis devrim karşıtlarının düşmanlarının kökünü kazımak, Sovyet hâkimiyetinin vekillerini Hive’ye sokmamak, Krasnovodsk - Mangışlak – Gonrat – Dörtgul – Buhara kervan yolunun güvenliğini sağlamak, Sovyet işgali altındaki Dörtgul ve Çarcev şehirlerine sefer hazırlığı yapmak hakkında kararlar aldı179.
Alınan kararlar gereği Cüneyt Han Sovyetlere karşı bir dizi seferler düzenledi. Anti devrimin silahlı birliklerinin 4 bin süvari ve 6 bin piyade ordusu mevcut idi. Askeri operasyonlara Cüneyt Han, Çerrik bey, Seyit Muhammet, Hocaguli Han, İşan Han doğrudan önderlik ediyorlardı. Bunun dışında Han’ın bakanları, beyler, Türkmen aşiret beyleri, kendi askerleri ile katılmakta idiler180. Cüneyt Han ilk olarak Dörtgul’a karşı harekete geçecekti. Bunu öğrenen Dörtgul Sovyet yönetimi Dörtgul için yeni tedbirler aldı. Dörtgul’daki Sovyet ordu birlikleri tam savaş hazırlığı durumuna getirildi. Silah taşıyacak kabiliyette olan erkeklerin tümü silahaltına alındı. Büyük küçük herkes şehri korumak için seferber oldu. İhtiyarlar ve 15-16 yaşlarındaki gençler de diğerleriyle birlikte düşmana karşı savaşa katıldılar. Kadınlar mermi, yemek ve su tedariki yapıyorlardı. Hive’den kaçarak gelenlerden (onlar burada 20 bin civarındaydı) köy ihtiyarlarının önderliğinde 30-40 kişilik birlikler oluşturuluyordu.
Onlar şehri muhafaza edenlerin saflarına katılıyorlardı. Dörtgul’un çevresinde pekiştirmeler yapıldı. Böylece şehir 15 kilometre uzunlukta halka şeklinde kuşatılmış oldu.
Cüneyt Han’ın birliği ile Sovyet ordusu arasındaki ilk savaş Dörtgul yakınlarındaki Şurahan’da başlandı. Burada elinde iki topu iki makineli tüfeği olan 300 Sovyet askeri gece gündüz basmacıların saldırısını püskürttü. Ama yeni düşman kuvvetlerinin gelmesiyle, garnizonun durumu gitgide kötüleşti. Sonuçta garnizon sabah erkenden 25 Kasımda Dörtgul’a doğru geri çekildi.
Bunun ardından basmacılar şehre kadar geldiler. Cüneyt Han şehrin hemen teslim edilmesini talep etti. Ama Dörtgul’un koruyucuları bu talebi yerine getirmediler ve düşmanın saldırısını püskürttüler. Cüneyt Han şehrin muhafazasını yaramadı. Saldırılara karşı saldırılarla cevap
Tüm bunlar asılsız iddialardan öte bir şey değildir.
179 Narmetow, s.51.
180 Narmetow, s.55.
Sovyet döneminde yazılan bu sübjektif eserin düşmandan kastı Cüneyt Han ve ordusudur.
veriliyordu. Pamuk arıtma fabrikası ve evler birçok kez el değiştirdi. Ama güçler eşit değildi.
Savaşların on birinci gününde 5 Aralıkta şehri muhafaza edenlere çok beklenen yardım geldi.
Çarcev’den kalkan “Daşkent” vapuru ve “Vernı” gemisi düşman halkasını yararak geçti ve Dörtgul’a geldi. Denizcilerden, partizanlardan, demir yol işçilerinden ve keşif grubundan oluşan 180 kişilik birlik komünist A. L. Timoşenko’nun, İ. K. Tserbitski’nin- Kempçinski’nin önderliğinde hemen savaşa girdi. Vapurdan ve gemiden makineli tüfekler basmacılara ateş açıyorlardı. Düşmanın korkuya kapılmasından faydalanan şehrin koruyucuları karşı saldırıya geçtiler. Sovyet askerlerinin saldırıları karşısında tutunamayan basmacılar savaş meydanında 1700 adam kaybetti ve kaçtılar181.
Cüneyd Han 16 Aralık 1918’de Nukus şehrine 1.500 yiğitle hücum etti. 1 Ocak 1919’a kadar devam eden çatışma Cüneyd Han’ın aleyhine sonuçlandı. Cüneyd Han’ın birliğiyle Sovyetler arasında Pitnak’da yeni bir çatışma meydana geldi. Cüneyd Han, Tortkol’u kurtarmak istediyse de savaşı kaybetti182. 13 Aralık 1918’de Kızıl ordu birlikleri yardıma yetiştiler ve karşı saldırılarıyla basmacıları yok ettiler. İşangala’da, Çimbay’da Kızıl ordunun küçük çaplı birlikleri, yerli halk ve diğer yerlerden kaçarak gelen çiftçilerle birlikte Cüneyt Han’ın basmacılarını geri püskürttüler. Cüneyt Han Çarcev’deki Amuderya’nın üzerinden geçen köprüyü ele geçirmek için hazırlık yapıyordu. 1919 yılının Ocağında Sovyet askerlerinin birliği Cüneyt Han’ın atlılarına Hanka’da saldırarak onları bozguna uğrattı. Bu birliğe İ. V. Gadetskiy önderlik etti. Savaşta ele geçirilen paralar, evraklar, silahlar ve atlar Dörtgul’a götürüldü. Bu operasyon basmacıların gizli bir şekilde Çarcev’e doğru hareket etmelerinin önünü kesti. Cüneyt Han Çarcev’de yolda yenilgi aldıktan sonra Aral denizinin adalarına ve Amuderya’nın sağ kenarının farklı semtlerine seferler yapmaya başladı. Ama Dörtgul ve Nöküs yenilgileri sonucu Cüneyt Han Sovyetlerle anlaşmaya mecbur kaldığı söylenmekte ise de183 aslında hangi tarafın anlaşmaya mecbur kaldığı tartışmalıdır.
9 Nisan 1919’da Tahta’da Hive Hanlığı’nın temsilcisi Cüneyd Han ile SSCB’ye bağlı Türkistan Sovyet-Sosyalist Muhtar Cumhuriyeti temsilcisi arasında barış anlaşması imzalandı. Anlaşmanın maddeleri şöyleydi:
181 Narmetow, s.55-56.
182 Hayit, Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi, s.108.
183 Bkz. Narmetow, s.57-58.
1- İki taraf da savaşa son verecektir.
2- Sovyet Hükümeti Hive halkının siyasi konularda kendi geleceklerini kendilerinin tayin haklarını kabul edecektir.
3- Taraflar, münasebetlerini pekiştirmek için temsilcilikler açacaklardır. Hive Hükümeti Moskova ve Taşkent’te, Sovyet Rus Hükümeti de Hive’de temsilcilik açabilecektir.
4- Her iki taraf da su ve kara ulaşımının serbest ve güvenli şekilde yapılmasını karşılıklı olarak taahhüt edeceklerdir.
5- Sovyet Rus Hükümeti’ne karşı teşebbüsleri dolayısıyla suçlu sayılan her Rus vatandaşı Türkmen affedilecektir. Bu vatandaşlar ayrıca ikamet edecekleri yeri kendileri belirleyebileceklerdir184.
Bu anlaşma Cüneyt Han’dan çok Sovyetler’in işine yaramıştır. Bu anlaşma Sovyetlere Cüneyt Han’a karşı daha etkili mücadele edebilmek için zaman kazandırmıştır. Bu anlaşma aynı zamanda Sovyetlerin başarılı bir hamlesi, taktiği idi. Sovyet döneminde yazılan bir kaynakta bu anlaşmayı Cüneyt Han’ın bozduğu yazmakta ise de185 bu kesinlikle doğru değildir. Çünkü anlaşmayı ilk bozanın Sovyetler olduğu bizzat Sovyet dönemi bir diğer kaynaktan anlaşılmaktadır186.
Aslında Sovyetler’in amacı Cüneyt Han’la anlaşmak değildi, onu bir an önce Hive’den çıkarmak ve etkisiz hale getirmekti. Sovyetler’in bu kötü niyeti ileride ortaya çıkacaktır.
Nitekim Sovyet ordusunun çok geçmeden anlaşmaya rağmen Hive üzerine yürüdüğünü görmekteyiz. 1919 yılı Aralık ayında Türkistan Cephesi İhtilal ve Harp Şurası ile Sovyet Hükümetinin Türkistan Komisyonu, Hive Hanlığına karşı savaş açmaya karar verecekti.
Sebebi ise “Cüneyd Han’ın ve taraftarlarının kanlı diktatoryasından Hive emekçilerini kurtarmak” olarak gösterilecekti187.
Bunun haricinde anlaşmanın Sovyetler için daha farklı bir önem taşıdığı anlaşılmaktadır.
Nitekim Sovyet Rusya’nın bu anlaşmayı, Hive Hanlığı’nı gelecekte itaat ettirmek için bir ön anlaşma olarak gördüğü söylenmektedir188.
184 Hayit, a.g.e., s.108.
185 Bkz. Roslyakov, s.44.
186 Narmetow, s.68-72.
187 Bkz. Andican, a.g.e., s.71-73.
188 Hayit, Sovyetler Birliğindeki Türklüğün Ve İslam’ın Bazı Meseleleri, s.164.
Cüneyt Han anlaşma yapmalarına rağmen Sovyetlerin rahat durmayacaklarını ve Kızıl ordunun ülkesi için bir tehdit kaynağı olduğunu ve olmaya devam edeceğini herhalde bilmekteydi. O yüzdendir ki Cüneyt Han askeri seferberlik ilan etmiş ve kişi başı 300 rublelik askeri vergi koymuştu. Ama bu halkın omuzlarına ağır bir yük gibi çökmüş ve bazı bölgelerde hanın birlikleriyle çatışmalara yol açan halk ayaklanmaları ortaya çıkmaya başlamıştı. Halk vergi ödemeyi reddederek seferberliğe karşı çıktı189. Cüneyt Han herhalde böyle radikal bir karar alırken halkın ekonomik ve sosyal durumunun kötü olduğunu dikkate almayı unutmuştu. Bunun haricinde halkın Cüneyt karşı isyan etmesinde elbette ki Sovyetlerin parmağı olduğu ve onların propagandası sonucu böyle bir isyanın vukua geldiği anlaşılmaktadır190.
1919 senesinin Ekim ayında Porsı ve Hoceyli semtlerinde ayaklanma başladı. Halk Cüneyt Han’ın adamlarına vergi ödemeyi reddetti. İsyancılara Koç Mehmet Han önderlik ediyordu.
İsyanı bastırmak için gönderilen basmacı birlikleri şiddetli bir muhalefetle karşılaştılar.
Cüneyt Han’ın güçlerinin fazlalığı nedeniyle Koç Mehmet Han Hive ordu taburuna191 yardım için başvurdu. Diğer bir Türkmen aşiret beyi Gulam Ali de Sovyet Türkistan’ının vekillerine yardım için başvurdu. Ama Sovyetlerin yardımları gecikti. Ve Cüneyt Han 17 günlük savaşlardan sonra Koç Mehmet Han’ın önderliğindeki isyancıları yok etti192.
Cüneyt Han isyanı bastırmada muvaffak olmuştu. Lakin isyan tümüyle son bulmamıştı.
İsyancılara destek bahanesiyle Sovyetler Cüneyt Han’a karşı harekete geçeceklerdi.