BULGULAR VE TARTIŞMA

3.1. Bulgular

Sağlık personelinin %60’ı hemşire, %22’si hekim ve %18i diğer sağlık personelidir (röntgen teknisyeni vb.). Hemşirelerin %79’u kadın ve %82’si evli, %43’ü ön lisans eğitimli, 34.93±7.56 yaşlarında, 13.57±8.06 yıl mesleki deneyime ve 7.06±7.79 yıl kurumda çalışma deneyimine sahiptir. Hekimlerin %72’si erkek, %87’si evli, 40.27±6.10 yaşlarında, 15.47±6.01 yıl mesleki deneyime ve 6.08±7.09 yıl kurumda çalışma deneyimine sahiptir. Diğer sağlık personelinin %58’si kadın, %73’si evli, %43’i sağlık meslek lisesi mezunu, 35.04±8.58 yaşında, 12.29±7.86 yıl mesleki deneyime ve 8.8±7.41 yıl kurumda çalışma deneyimine sahiptir.

İş güvenliğine ilişkin bulgulara bakıldığında, hemşirelerin %73’ü, hekim ve diğer sağlık personelinin %71’i hasta ve iş güvenliğine ilişkin tebliğden haberli olmadığını açıklamıştır.

İÖG toplamında tüm sağlık personeli (3.57±0.98) ASM ve TSM’lerde genel olarak iş güvenliğin sağlandığı belirtilmiş, ancak sağlık taraması ve kayıt sistemleri (2.76±1.44), mesleki hastalıklar ve şikâyetler (3.04±1.3), özel alan denetimi (3.12±1.62) boyutunda iş güvenliğini yetersiz bulmuştur (Tablo 2).

Tablo 2. ASM Ve TSM Sağlık Personelinin İş Güvenliği Ölçek Puan Ortalamaları

Alt Boyutlar

Hemşire Hekim Diğer Sağlık

Personeli

Toplam

Ort ± SS Ort ± SS Ort ± SS Ort ± SS

F1. Mesleki Hastalıklar ve Şikayetler 2.88 ± 1.3 3.38 ± 1.29 3.14 ± 1.24 3.04 ± 1.3 F2. Kazalar ve Zehirlenmeler 3.96 ± 1.55 4.36 ± 1.41 4.22 ± 1.4 4.09 ± 1.5 F3. Sağlık Taraması ve Kayıt Sistemi 2.65 ± 1.43 3.05 ± 1.5 2.77 ± 1.36 2.76 ± 1.44 F4. Malzeme, Araç ve Gereç Denetimi 3.74 ± 1.41 4.27 ± 1.33 3.81 ± 1.49 3.87 ± 1.42 F5. Fiziksel Ortam Uygunluğu 4.34 ± 1.35 4.72 ± 1.25 4.18 ± 1.3 4.40 ± 1.33

F6. Özel Alan Denetimi 2.89 ± 1.62 3.53 ± 1.49 3.39 ± 1.66 3.12 ± 1.62

F7. Koruyucu Talimat ve Kurallar

3.53 ± 1.55 4.03 ± 1.44 3.99 ± 1.24 3.73 ± 1.49

Toplam 3.43 ± 0.97 3.91 ± 1.03 3.64 ± 0.87 3.57 ± 0.98

*Hemşire (n)= 418, hekim (n)= 156, diğer sağlık personeli (n)= 123

Ölçek puan ortalamaları karşılaştırıldığında, toplamda (F=14.18, p=0.000), mesleki hastalıkları ve şikâyetler (χ²=17.31, p=0.000), kazalar ve zehirlenmeler (χ²= 8.59, p=0.014), sağlık taraması ve kayıt sistemi (χ²= 8.99, p=0.011), malzeme, araç ve gereç denetimi (χ²=16.14, p=0.000), özel alan denetimi (χ²= 24.33, p=0.000), koruyucu talimat ve kurallar (χ²= 16.41, p=0.000) boyutlarında hemşireler, fiziksel ortam uygunluğu (χ²= 14.79, p=0.001) boyutunda diğer sağlık personeli iş güvenliğini daha yetersiz bulmuşlardır (Tablo 3).

Hemşirelerin %42’si, hekimlerin %45’i, diğer sağlık personelinin %32’si iş kazalarının, hemşirelerin %51’i, hekimlerin %63’ü, diğer sağlık personelinin %47’si meslek hastalıklarının kurumlarında nadir görüldüğünü belirtmiştir. Ancak geçirdikleri iş kazası/yaralanmalar kapsamında hemşirelerin %26’sı yumuşak doku travmasını (iğne batması vb), hasta ve yakınlarının uyguladığı sözel şiddeti, hekim %21’i ve diğer sağlık personelinin %41’i de uygulanan sözel şiddeti, meslek hastalığı kapsamında hemşirelerin %18’i ve hekimlerin %17’si sindirim sistemi şikâyetlerini (ülser, kolit vb.), diğer sağlık personelinin %36’sı kas-eklem hastalıklarını (bel fıtığı vb.) açıklamışlardır.

Tablo 3. ASM Ve TSM Sağlık Personelinin İş Güvenliği Ölçek Puan Ortalamalarının Karşılaştırması Sağlık Personeli n F1 F2 F3 F4 F5 F6 F7 Top. Ort. Sıra Ort. Sıra Ort. Sıra Ort. Sıra Ort. Sıra Ort. Sıra Ort. Sıra Ort±SS Hemsire 418 324.5 331.6 332.4 330.1 341.4 318.9 323.9 3.43±0.97 Hekim 156 400.3 384.5 388.4 405.4 399.1 403.6 389.5 3.91±1.03 Diger Sağ. Personeli 123 367.1 363.0 355.3 341.6 399.1 403.6 389.5 3.91±1.03 F= χ²K-W= p değeri= 17.31 0.000 8.59 0.014 8.99 0.011 16.14 0.000 14.79 0.001 24.33 0.000 16.41 0.000 14.18 0.000

Ayrıca kurumda iş güvenliğine yönelik olarak hemşirelerin %49’u kullanılan temizlik malzemelerinin kalitesinden, %40’ı çalışanın sağlık ve güvenlik politikalarından, %39’u çalışan güvenliği eğitimlerinden, %39’u güvenlik personelinin davranışlarından, %38’i iş kazası/mesleksel hastalık durumunda kurumun sorumluluk alma ve desteğinden memnun değildir. Hekimlerin %72’si hemşire sayısı, %62’si iş kazası/mesleksel hastalık durumunda kurumun sorumluluk alma ve desteği, %60’ı çalışan güvenliği eğitimlerinden, diğer sağlık personelinin %67’si de iş kazası/mesleki hastalık durumunda kurumun sorumluluk alma ve desteğinden, %65’i çalışan güvenliği eğitimlerinden, %59’u kullanılan temizlik malzemelerinin kalitesinden, %55’i çalışan sağlık ve güvenlik politikalarından memnun değildir.

Ayrıca kadın hemşireler erkek hemşirelere göre toplamda (t= -4.495, p= 0.000), mesleki hastalıklar ve şikayetler (U= 8678, p=0.000), kaza ve zehirlenmeler (U= 11130.5, p=0.000), sağlık tarama ve kayıt sistemleri (U= 10932, p=0.000), özel alan denetimi (U= 12295.5, p=0.015), koruyucu talimat ve kurallar (U= 12430.5, p=0.021) boyutunda iş güvenliğini daha yetersiz değerlendirmişlerdir.

3.2. Tartışma

Toplum ve aile sağlığı merkezlerinin amacı, toplumun ve bireylerin sağlığını iyileştirmek, korumak ve geliştirmektir. Bu hizmetler sağlanırken sağlık çalışanları, enfeksiyon hastalıklardan şiddete, tükenmişlik sendromundan, radyasyona bağlı kanserlere, yineleyici travmalara kadar pek çok risk etmeni ve sağlık sorunu ile karşı karşıya kalmaktadırlar (Töz vd., 2007: 98). Bu nedenle çalışma, ASM ve TSM de çalışan hemşire, hekim ve diğer sağlık personelleri ile gerçekleştirilmiştir. Hemşirelerin çoğunluğu kadın, evli ön lisans eğitimli, hekimlerin çoğu erkek ve evli, diğer sağlık personelinin çoğunluğu kadın, evli ve sağlık meslek lisesi mezundur. Üç grupta orta yaşlarda, ASM ve TSM deki güvenlik uygulamalarını değerlendirecek kadar mesleki ve kurumda çalışma deneyime sahiptir.

Tüm sağlık personelinin değerlendirmelerine göre ASM ve TSM de genel olarak iş güvenliği sağlanırken, hemşireler, hekim ve diğer sağlık personeline göre iş güvenliğini yetersiz bulmaktadır. ASM ve TSM lerde genel olarak iş güvenliğinin var olduğunun düşünülmesi ASM’lerde bazı aile hekimlerin müşteri/hasta çekmek için ortam iyileştirmesi yapmasından, ayrıca bu merkezlere ayaktan tedavi gören hastalara hizmet edilmesi, bu duruma bağlı tehdit ve risklerin az olmasından, sağlık kurum ve kuruluşlarında hasta ve çalışan güvenliği tebliğinin gerektirdiği faaliyetlerin yürütülmeye başlamasından kaynaklanabilir (Resmi Gazete, 2009). Bununla birlikte hemşirelik grubu bu merkezlerde genel olarak iş güvenliğini yetersiz bulurken, tüm sağlık personeli sağlık taraması ve kayıt sistemleri, mesleki hastalıklar ve şikâyetler, özel alan denetimi boyutlarında iş güvenliğini yetersiz bulmuştur. Özellikle kadın hemşireler de bu boyutların yanında kaza ve zehirlenmeler, koruyucu talimat ve kurallar boyutunda iş güvenliğini yetersiz düşünmüştür. Genel olarak bu merkezlerde iş güvenliğinin sağlandığı düşünülmesine rağmen bu bulgular iş güvenliğine ilişkin koruyucu ve destekleyici faaliyetlerin yetersiz olduğunu göstermiştir. Çünkü tüm sağlık personeli iş kazası/ meslek hastalığı durumunda kurumun sorumluluk alma ve desteğinden, çalışan güvenliğine ilişkin eğitimlerden de memnun değillerdir. Bunun yanı sıra hekimler hemşire sayısından, hemşireler ve diğer sağlık personeli kullanılan temizlik malzemelerinin kalitesinden, kurumun iş sağlığı ve güvenliği politikalarından da memnun değillerdir. Oysa sağlık kurumlarının yöneticileri iş kazası ve meslek hastalıklarının engellenmesine ilişkin koruma politikaları oluşturmak zorundadırlar. Koruma politikaları kurumsal-yönetsel

içermelidir (Töz ve vd., 2007: 98). Oysa bu merkezlerde çalışan sağlık personelinin çoğunluğu hasta ve çalışan güvenliğine ilişkin tebliğinden bile haberdar değildir. Ayrıca çalışanlar konuya ilişkin eğitimlerden de memnun değillerdir. Bu durum bu merkezlerde bilgilendirmenin yetersiz yapıldığını düşündürmektedir. Halbuki sağlığının korunması ile ilgili çalışmaların ilk adımları bilginin yaygınlaştırılması ile başlamaktadır (Ergör vd., 2003: 50). Bu nedenle hizmet içi eğitim yolu ile personelin farkındalığının ve niteliklerinin arttırılması gerektiği vurgulanmaktadır (Resmi Gazete, 2009, Kaçmaz, 1999: 103, Bahçecik ve Öztürk, 2009: 1213, Khorshid ve Demir, 2006: 72, Emiroğlu, 2003: 22). Özkan ve Emiroğlu’da sağlık çalışanlarının tanımlanmış tehlike ve riskler konusunda bilgilendirilmesi, maruziyeti önemle ve azaltma, acil durumlara hazırlık, kişisel koruyucuların kullanılması, kaza ve yaralanmalarının bildirilmesi gibi konularda eğitimler yapılması gerektiğini vurgulamıştır. Ayrıca işe giriş ve periyodik muayenelerinin yapılmasını, bağışıklama, yeterli ve dengeli beslenmesinin sağlanmasını, yaralanan ve hastalanan sağlık çalışanın bakım ve tedavisinin yapılmasını, bulaşıcı hastalıklara yönelik surveyansların yapılmasını, kayıt, sağlık tarama ve araştırma sonuçlarına ilişkin çalışanların, yönetimin, sendikaların bilgilendirilmesini gerektiğini vurgulamıştır (Özkan ve Emiroğlu, 2006: 46, 49). Bu çalışmanın bulgularında sağlık tarama ve kayıt sistemlerin yetersiz olduğu belirtilmektedir. Şikâyet edilen bir diğer unsur hemşire sayısı fazlalığı ve kullanılan temizlik malzemelerinin kalitesiz olduğudur. Ay ve arkadaşlarının çalışmasında bu gün toplum sağlığı merkezi olarak adlandırılan sağlık ocaklarında az sayıda personel ile çok sayıda iş yapılmasına bağlı iş yükünün arttığını belirtmiştir (Ay vd., 2005: 49). İş yükü fazlalığı ise kas ve iskelet sistemi yaralanmaları gibi bazı hastalıklara ve psikolojik bazı sorunlara neden olmaktadır (Uğurlu vd., 2010: 20, Khorsid ve Demir, 2006: 73). Bir kimyasal malzeme olan temizlik malzemelerinin kalitesiz oluşu ise astım, allerjik dermatit vb. şikâyet yapabilir (Dindar vd., 2004: 61, Delcos et al, 2007: 667). Bu nedenle nitelikli temizlik malzemesi alınması bu şikâyetlerin görülmesini engelleyebilir.

Deneyimlenen kazalar ve meslek hastalıkları incelendiğinde, iş kazası kapsamında hemşirelerin yaklaşık ¼’ü, hekimlerin 1/5’i ve diğer sağlık personelinin 2/5’i hasta ve yakınlarından sözel şiddet gördüğünü, ayrıca hemşirelerin ¼’ü yumuşak doku travmasını geçirdiğini, meslek hastalığı kapsamında ise hemşirelerin ve hekimlerin yaklaşık 1/6’sı sindirim sistemi şikâyetlerini (ülser, kolit vb.) diğer sağlık personelinin yaklaşık 1/3’ü kas-eklem hastalığına sahip olduğunu açıklamıştır. Bu oranlara rağmen iş kazası ve meslek hastalıklarının ASM ve TSM de nadir görüldüğü açıklanmıştır. Bazı ulusal ve uluslar arası çalışmalarda da sözel ve fiziksel şiddet başta olmak üzere (Lanchman et al, 2009: 4, Findorff et al, 2005: 399, Findorff et al, 2004: 296, Nachreiner et al, 2007: 675, El-Gilany et al, 2009: 716) kesici-delici alet yaralanmalarına bağlı yumuşak doku travması, kimyasal ve biyolojik katı ve sıvı maddelerin bulaşmasına bağlı enfeksiyonlar, kas ve eklem ağrılarına bağlı şikâyetler görüldüğü açıklanmıştır (Ergör vd., 2003: 47, Chiodi et al, 2007: 636-637, Cezar- Vaz et al, 2009: 961). Ancak HIV gibi enfeksiyonların görülme oranının bu merkezlerde daha düşük olduğu belirtilmiştir (Ribeiro de Souza ve Imaculada de Fatima Freitas, 2010: 751, Cezar-Vaz et al, 2009: 963). Bu merkezlerde yapılan bir başka çalışmada ise şiddettin dışında, tipik iş kazaları 12 boyutta saptanmış, bunların sekizinin kesici- edilici aletlerle ilgili olduğu, diğer üç boyutun ev ziyaretlerinde karşılaşılan elektikrikli çit, köpekler, atlar ve zehirlenmiş hayvanlar gibi sosyo- çevresel etmenlerle ile ilgili olduğu, bir tanesinin aile sağlığı merkezlerinin küçük olması gibi fiziki özelliklerle ilgili olduğu saptanmıştır (Cezar-Vaz et al, 2009: 963). Bu çalışmaların tümü sağlık çalışanlarının sağlığının tehdit altında olduğunu ve bu merkezlerdeki iş güvenliğine yönelik faaliyetlerin yetersiz olduğunu göstermektedir.

4. SONUÇ

Ölçeğin, geçerlik ve güvenirlik puanları yüksektir, kapsam ve yapı geçerliliği sağlanmıştır. Mesleki Hastalıklar ve Şikâyetler (F1), Kazalar ve Zehirlenmeler (F2), Sağlık Taraması ve Kayıt Sistemleri (F3), Malzeme, Araç ve Gereç Denetimi (F4), Fiziksel Ortam Uygunluğu (F5), Özel Alan Denetimi (F6), Talimatlar ve Kurallar (F7) başlığında 7 alt faktörü vardır.

ASM ve TSM de çalışan ve çalışmaya katılan hemşirelerin çoğunluğu kadın, evli ön lisans eğitimli, hekimlerin çoğu erkek ve evli, diğer sağlık personelinin çoğunluğu kadın, evli ve sağlık meslek lisesi mezundur. Üç grupta orta yaşlarda, ASM ve TSM deki güvenlik uygulamalarını değerlendirecek kadar mesleki ve kurumda çalışma deneyime sahiptir.

Toplum ve aile sağlığı merkezlerinde hemşireler hariç hekimler ve diğer sağlık personeli genel olarak iş güvenliği faaliyetlerini yeterli düşünmesine rağmen sağlık taraması ve kayıt sistemleri, özel alanların denetimi, koruyucu talimat ve kurallar konusundaki yetersizlikler iş güvenliğinin yetersiz olduğunu göstermiştir. Ayrıca sağlık çalışanlarının şiddet başta olmak üzere yumuşak doku travmasına bağlı iş kazası ya da yaralanmalarına maruz kalması, sindirim sistemi ve kas-eklem şikayetlerinin olması ve bu durumda yönetsel destek ve yaklaşımlardan, konuya ilişkin eğitimlerden memnun olunmaması bu düşünceyi desteklemektedir. Bu sonuçlara ek olarak hemşire sayının az olması ve temizlik malzemelerin kalitesiz olmasından da şikayet edilmiştir.

Bu nedenle bu merkezlerde iş kaynaklı korunulabilir sağlık sorunlarından sağlık insan gücünü korumak, çalışma etkinliğini arttırmak, işgörmezlik günü sayısını düşürmek, çalışanı ve ailesini mağdur duruma düşürmemek için konuya ilişkin yayınlanan tebliğin ve bu merkezlere özel gereklerin yerine getirilmesi için iş güvenliği faaliyetlerine hız verilmeli, sağlık tarama ve muayeneleri, kayıt sistemlerinin oluşturulması gibi uygulamalar, iş kazası ve meslek hastalıkları görülme sıklığı vb. durumlar bakanlık ya da il sağlık müdürlüğü kapsamında oluşturulan mekanizmalar tarafından peryodik aralıklarla izlenmeli ve denetlenmelidir. Ayrıca bu merkezlerde gelişen şiddet olayları için güvenlik personeli bulundurulmalı, diğer iş kazası ve meslek hastalıkları için bireysel ve kurumsal düzeyde özel koruyucu ve destekleyici uygulamalara dönük eğitimler yaygınlaştırılmalı, kurum yönetimin inandığı ve desteklediği bir güvenlik kültür anlayışı sağlanması için girişimler başlatılmalıdır. Ayrıca hemşire sayısında iyileştirme yapılmalı ve temizlik malzemeleri satın alınırken kaliteli, etkili ama zarar etkisi az olanlar tercih edilmelidir. KAYNAKLAR

Atasoy, Ahmet ve Aksoy, Salim (2009), “Hekim Dışı Sağlık Personelinde Mesleki Risklerin Belirlenmesi”, II. Uluslararası Sağlıkta Performans ve Kalite Kongresi Bildiriler Kitabı, Harun Kırılmaz (Ed.), Turunç Matbacılık, Ankara, sayfa 110-123.

Ay, Semra- Güngör, Nurgül- Özbaşaran, Ferda (2005). Manisa İl Merkezindeki Sağlık Ocaklarında Çalışan Personelin İş Doyumu, Hastane Yönetimi, Cilt Ocak, Şubat, Mart, sayfa 48-58.

Bahçecik, Nefise ve Öztürk, Havva (2009), “The Occupational Safety and Health in Hospital from the Point of Nurses”, Colleguim Antropologicum, Vol. 33, No.4, pp. 1205-

Bayık, Ayla- Erefe, İnci- Özsoy, Süheyla A. (1990), “Bir Üniversite Hastanesinde Çalışan Hemşirelerin Koruyucu Sağlık Davranışları, Sağlık Sorunları Ve Karşılaştıkları Mesleki Riskler”, II. Ulusal Hemşirelik Kongresi Bildirileri, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, sayfa 63-74.

Cezar-Vaz, Marta Regina- Frenanda de Souza Soares, Jorgana- Pereira de Figueiredo, Paua- Pinho de Azambuja, Eliana- Fontella Sant’Anna, Cynthia- Zavarese da Costa, Valdecir (2009), “Risk Perception in Family Health Work: Study With Workers in Southern Brazil”, Revista Latino-Americana de Enfermagem, Vol. 17, No. 6, pp. 961- 967.

Chiodi, Monica Bonagamba- Palucci Marziale, Maria Helena- Lucia do Carmo Cruz Robazzi, Maria (2007), “Occupational Accidents Involving Biological Material Among Public Health Workers”, Revista Latino-Americana de Enfermagem, Vol. 15, No. 4, pp. 632-638.

Delcos, Gerorge L.- Gimeno David- Arif, Ahmet A.- Barua, Keith D.- Carson, Arch- Lusk, Christine- Stoch, Thomas et al. (2007), “Occupational Risk Factors and Asthma among Health Care Pofessionals”, American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine, Vol. 175, pp. 667-675.

Dindar, İlknur- İşsever, Halim- Özen, Menşure (2004), Edirne Merkezindeki Hastanelerde Görev Yapan Hemşirelerde İş İle İlgili Rahatsızlıklar ve Konulan Tanılar, Hemşirelik Forumu Dergisi, Cilt 7, No. 1, sayfa 59-63.

Dizdar, Ercümant (2002), İş Güvenliği, ABP Yayınevi & Matbaacılık, Trabzon.

El Gilany, Abdel-Hady- El-Wehady, Adel- Amr, Mostafa (2010), “Violence Against Primary Health Care Workers in Al-Hassa, Sauudi Arabia”, Journal of Interpersonal Violence, Vol. 25, No. 4, 716-734.

Emiroğlu, Celal (2003), “Türkiye’de Kamu Çalışanlarının Sağlığı ve Güvenliği”, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, Cilt Ocak-Şubat-Mart, sayfa 14-22.

Ergör, Alp– Kılıç, Bülent- Gürpınar, Erol (2003), “Sağlık Ocaklarında İş Riskleri”, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, Cilt 16, sayfa 44-50.

Findorff, Mary J.- McGovern Patricia M.- Wall, Melanie M.- Gerberich, Susan G. (2005), “Reporting Violence to a Health Care Employer: A Cross- Sectional Study”, Journal of the American Association of Occupational Health Nurses, Vol. 53, No. 9, pp. 399-406. Findorff, Mary J.- McGovern Patricia M.- Wall, Melanie M.- Gerberich, Susan G.- Alexander, B (2004), “Risk Factors for Work Related Violence in A Health Care Organization”, Injury Prevention, Vol. 10, pp. 296-302.

Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü (2010), T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2008, Salih Mollahaliloğlu, Mustafa Kosdak, Zehra Eryılmaz (Ed.), T.C. Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı Yayın No: 790, Ankara.

Khorshid, Leyla ve Demir, Yurdanur (2006), “Ergonomi ve Hemşirelik”, Hastane Yönetimi, Cilt 10, No. 1, sayfa 67-75.

Lanchman, Selma- Garcez Ghirardi, Maria Isabel- Dias de Castro, Eliane- Tuacek, Tatina Amodeo (2009), “Repercussions of Violence on the Mental Health of Workers of the Family Health Program”, Revista Saude Publica, Vol. 43, No. 4, pp.1-6.

Nachreiner, Nancy- Gerberich, Susan- Ryan, Andrew D.- McGrovern, Patricia M. (2007), “Minnesota Nurses’ Study: Perceptions of Violence and the Work Environment”, Industrial Health, Vol. 45, pp. 672-678.

Özkan, Özlem ve Emiroğlu, Nuran (2006), “Hastane Sağlık Çalışanlarına Yönelik İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Hizmetleri”, C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Cilt 10, No. 3, sayfa 43-51.

Ribeiro de Souza, Marina Celly Martins- Imaculada de Fatima Freitas, Maria (2010), “Representations of Primary Care Professionals about the Occupational Risk of HIV Infection”, Revista Latino-Americana de Enfermagem, Vol. 18, No. 4, pp. 748-754. Töz I., Gidener- Sedef- Ergör, A- Demiral, Y- Baydur, Hakan (2007). “Hastane İşletmelerinde Çalışan Sağlığı Örgütlenmesi ve Bir Uygulama Modeli”, V. Ulusal Sağlık Kuruluşları Yönetimi Kongresi Bilimsel Kitabı, Sağlık Yöneticileri Derneği, İstanbul, sayfa 98-101.

Uğurlu, Nezihe- Yılmaz, Burcu- Karabacak, Fatma (2010), “İki Farklı hastanede Çalışan Hemşirelerin Mesleki Risk Faktörlerinin Belirlenmesi”, İ.Ü. F.N. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Cilt 18, No. 1, sayfa 19-25.

Resmi Gazete (2009), “Sağlık Kurum ve Kuruluşlarında Hasta ve Çalışan Güvenliğinin Sağlanması ve Korunmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ”, Resmi Gazete, 29 Nisan, sayı 27214.