16-29 Eylül 1913’de Bulgaristan hükümeti ile Đstanbul Antlaşması imzalanmıştır. Selahattin Adil, 1 (14) Ekim 1913’te sonradan Genelkurmay Başkanlığı yapacak olan Albay Cevat Çobanlı353 başkanlığındaki Osmanlı - Bulgar Sınır Düzeltme Komisyonunda görevlendirilmiştir. Edirne’de toplanacak karma komisyona süratle katılması emri verilmiş, Selahattin Adil Edirne’ye hareket etmiş ve 24 Ekim 1913 tarihinde Cisri Mustafa Paşa
347
Balkan Harbi (1912 - 1913), Đkinci Baskı, C.1, 1993, s.11-12. 348 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.193.
349 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.193; Selahattin Adil 25 Temmuz 1913’te tekrar Bükreş Askeri Ateşemiliteri olarak atanmış, 10 Ağustos 1913’te istifa ederek bu görevinden ayrılmış, 28 Ağustos 1913’te Genel Karargah Kurmaylığına, 14 Ekim 1913’te Osmanlı-Bulgar Sınırı Belirleme Komisyonuna atanmıştır. MSB Arşiv Müdürlüğünün “M.Salahattin Adil” konulu safahat belgesi; Gnkur. Başkanlığının “Mektup” konulu biyografi mektubu.
350 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.194. 351 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.194. 352
03 Nisan 1961 tarihli Nüfus Kayıt Örneği, M.S.B. Emekli, Öksüz ve Dullar Ş. Askerlik Şubesi Tahkikat
Dosyası; Öztürk, a.g.e., s.43-45.
353 Đsmail Cevat Çobanlı hakkında detaylı bilgi için bkz. Türk Harp Tarihi Derslerinde Adı Geçen
Komutanlar, s.211-215; Erdal Şafak, “Atını Dinyester’de Sulayan Komutan”, Sabah Gazetesi, 10 Aralık 2006;
15 Mayıs 1919 tarihli Đstiklal Harbi Gazetesi. Ayrıca “Çanakkale Deniz Muharebelerinde Müstahkem Mevki Komutanı görevindeki başarısından dolayı ‘18 Mart Kahramanı’ olarak anılmaktadır” 29 Ekim 1915 tarihli
Tasviri Efkar Gazetesi; Detaylı bilgi için bkz. Türk Đstiklal Harbi’ne Katılan ...; Nusret Baycan, “Orgeneral
Đstasyonu’nda Bulgar delegeleriyle buluşmuştur. Yeni sınırın bölgelere ayrılması ve bölgelerin komisyonlarda görevli kişilere paylaştırılması kararlaştırılarak konuyu anlatan bir tutanak düzenlenmiştir. Arda Nehri ile Mandıra arasındaki batı sınırı bölümü için Selahattin Adil’in başkanlığında Kolağası Kâzım Orbay ve Yüzbaşı Hüsrev Gerede354 ile iki harita subayı, Bulgarlardan da Yarbay Naumof ile iki subay görevlendirilmiştir. 15 gün içerisinde Selahattin Adil’in başkanlığındaki heyet çalışmalarını tamamlamıştır.355 Ancak hemen sonra I’inci Dünya Savaşı başlamış, 1919 Neuilly Barış Antlaşması’nda da bu sınır geçici özellikte kalmış, 1923’te Yunan ordusunun Anadolu’da mağlup olmasına rağmen Lozan Antlaşması sonucu bu sınır çizgisi kaybedilmiştir.356
Balkan Savaşı’nın başlamasında Kâmil Paşa357 kabinesinin siyasi hataları ve özellikle başkomutan vekili olup savaşı idare eden Harbiye Nazırı Nazım Paşa’nın sorumlulukları dolayısıyla Hürriyet ve Đtilâf Partisi subaylar ve halk üzerinde değerini yitirmiştir. Parlamento toplanmamakta, hükümet istifa etmemektedir. 23 Ocak 1913’te Nazım Paşa’nın ölümüne sebep olan “Bâb-ı Âli Olayı” gerçekleşmiş, Kâmil Paşa sadrazamlıktan çekilmiş, Mahmut Şevket Paşa’nın hükümete gelmesiyle yönetim Đttihatçılara geçmiştir.358
Osmanlı Doğu Ordusunu mağlûp ederek Edirne’yi ele geçiren Bulgarlar Đstanbul üzerine yürümüşler, Çatalca önlerine geldikleri sırada müttefikleri Sırplar ve Yunanlılarla araları açıldığından olay müttefikler arası bir savaşa dönüşmüş ve Bulgarların kuzey komşusu Romanya da Bulgarların genişlemesinden kuşkulanarak Sırp ve Yunanlılarla anlaşarak savaşa girmiştir. Bu olaya Đkinci Balkan Savaşı adı verilmiştir.359 Bulgarlarla müttefikleri arasında doğan anlaşmazlıktan faydalanarak Çatalca önündeki Bulgar ordusunun Sırp ve Yunanlılara
354 Hüsrev Gerede (12 Mart 1886 Edirne - 1962 Đstanbul); Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet tarihinin önemli isimlerinden olup, asker, politikacı ve diplomattır. Mustafa Kemal Paşa ile Samsun yolculuğuna katılarak mücadeleyi başlatan 18 kişiden biri olmuş, Erzurum ve Sivas kongrelerinde, ilk Meclis’te, iç isyanların bastırılmasında görev almış, savaştan sonra büyükelçi ve milletvekili olarak görev yapmıştır. Can Dündar, “Yaşasa Dinde Reform Yapacaktı”, Milliyet Gazetesi, 10.11.2002; Detaylı bilgi için bkz. Hüsrev Gerede´nin
Anıları, Kurtuluş Savaşı, Atatürk ve Devrimleri, Hzl. Sami Önal, Literatür Yay., Đstanbul, Aralık 2002.
355 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.194-195. 356
Ulvi Özgür, Bulgaristan Türkleri’nin 1950-1951 Yıllarında Türkiye’ye Göçleri, Đstanbul Üniversitesi Atatürk Đlkeleri ve Đnkılâp Tarihi EnstitüsüAtatürk Đlkeleri ve Đnkılâp Tarihi Anabilim Dalı, Y.L.T., Đstanbul,
2007, s.14-15; Adil, Hayat Mücadeleleri, s.195.
357 Kıbrıslı Mehmet Kamil Paşa hakkında detaylı bilgi için bkz. M.Orhan Bayrak, “Osmanlı Tarihi” Yazarları, Osmanlı Yay., Đstanbul, 1982, s.130-132; Hilmi Kamil Bayur, Sadrazam Kamil Paşa, Siyası Hayatı, Sanat Bsm., Ankara, 1954; Mehmet Demiryürek, “Sadrazam Kıbrıslı Kamil Paşa Hakkında Bazı Notlar Ve Kamil Paşa’nın Terekesi”, A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C.25, S.40, s.59-105.
358 Bâb-ı Âli olayı; Đttihat ve Terakki Partisi’nin Enver ve Talat Paşalar gibi ileri gelenleri ile o dönem hükümette olan Kâmil Paşa kabinesini devirip iktidarı ele geçirmek için 10 Ocak 1328’te (23 Ocak 1913) Sadrazam Kâmil Paşa başkanlığındaki hükümet toplantısının yapıldığı Bâb-ı Âli’yi (bugünkü Đstanbul Vilâyet Konağı’nı) basarak Harbiye Nazırı (Savunma Bakanı) Nazım Paşa ve yaverlerini öldürmesi ve Sadrazam Kâmil Paşa’nın zorla istifa ettirilmesidir. Erim, a.g.e., s.450; Vahdettin Engin, “Meclisin Hak Getire Olduğu Günlerde Hükümetleri Silahla Değiştirirdik”, Hürriyet Tarih, 25.05.2005, s.8-10; Adil, Hayat Mücadeleleri, s.196; Bâb-ı Âli olayı hakkında detaylı bilgi için bkz. Pehlivanlı, “Bab-ı Ali Baskını”, s.141-150; Talip Atmaca, “31 Mart Đrtica Olayı”, Askeri
Tarih Bülteni, ATASE Yay., Gnkur. Bsm., Y.13, S.24, Ankara, Şubat 1988, s.49-59.
karşı hareket için geri çekilmesi ile Doğu Trakya ve Edirne’nin geri alınması gazete manşetlerine “Đkinci Büyük Bayram” olarak yansımış, bu olay hükümeti moral bakımından desteklemiştir.360
Türk ordusunu geliştirmek için davet edilen Mareşal Liman Von Sanders başkanlığındaki Alman heyeti içerisinde Genelkurmay Başkanlığına getirilen General Bronzar Von Sehellendorf’dan başka, Genelkurmay Harekât Dairesi Başkanlığına getirilen General Bronfeld, Türkiye’ye daha önce gelmiş olan Mareşal Von Der Goltz ile Çanakkale deniz savaşlarını yöneten Amiral Usedom ve Yıldırım Orduları Komutanı yapılan General Falkenheim gibi subaylar bulunmaktadır. Bakanlıktaki ordu teşkilâtında önemli değişiklikler yapılmış, ordunun genç personelle güçlendirilmesi, eğitim, öğretim, seferberlik ve lüzumlu araç gereçlerin tamamlanması gibi önemli ıslahatlara girişilmiştir.361
Selahattin Adil, 15 (16) Aralık 1913 tarihinden itibaren Genel Karargâh Kurmaylığında 2’nci Şubede görevlendirilmiştir.362
Selahattin Adil ile aynı sınıftan Hafız Đsmail Hakkı Bey (Sarıkamış seferinde tifodan ölen Levazım Reisi) Genelkurmay Đkinci Başkanlığına, Mehmet Kâmil Bey (Paşa) müsteşarlığa, Đsmet (Đnönü) ve Kâzım (Karabekir) Beyler (Paşalar) genelkurmay şube müdür yardımcılıklarına363 getirilmiştir. Gelişen bu durum karşısında yurt hizmetinden uzak durmayı doğru bulmayan Selahattin Adil, 4 (17) Ocak 1914’de 4’üncü Sahra Topçu Şubesi Müdürlüğüne atanmasını memnuniyetle kabul etmiştir.364
Bütün ordu silah ve araçları gibi sahra toplarının da onarılmasına, eksiklerinin tamamlanmasına ihtiyaç vardır. Askerî Fabrikalar Müdürlüğüne atanmış olan Necmettin Bey’le Selahattin Adil’in sıkı işbirliği sayesinde savaş kadrosuna göre Anadolu’daki bataryaların bütün eksikleri araç ve gereç bakımından tamamlanmış, bir program dâhilinde
360 Togay Seçkin Birbudak, Balkan Savaşları’nda Edirne, G.Ü. Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Y.L.T., Ankara, 2008, s.128; “Đkinci Büyük Bayram”, 8 Temmuz 1329 (21 Temmuz 1913) tarihli 5900 sayılı Tanin Gazetesi, s.1.
361 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.197; Veli Yılmaz, Birinci Dünya Harbinde Türk-Alman Đttifakı ve Askeri
Yardımlar, Cem Ofset Matbaacılık, Đstanbul, 1993, s.50; Konu hakkında detaylı bilgi için bkz. Hayrullah Gök -
Mesut Uyar, “Birinci Dünya Savaşı’nda Alman Askerî Yardım Heyetinin Bilinmeyen Bir Yönü Bir Arşiv Yağmasının Hikâyesi”, Toplumsal Tarih Dergisi, Tarih Vakfı Yay., C.XIV, S.83, Ankara, Kasım 2000, s.4-11; Enver Ziya Kâral, Osmanlı Tarihi, TTK. Bsm., C.VIII, Ankara, 1983, s.78, 169-170, 173; Yavuz Özgüldür, “Yüzbaşı Helmut Von Moltke’den Müşir Liman Von Sanders’e”, OTAM Dergisi, S.4, Ankara, 1993, s.303- 307; Đlber Ortaylı, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, Kaynak Yay., Đstanbul, 1983, s.73; Jehuda L. Wallach, Bir Askeri Yardımın Anatomisi, çev. Fahri Çeliker, ATASE Askeri Tarih Yay., Gnkur. Bsm., Ankara, 1985; Đsmet Görgülü, “Çanakkale Zaferi Üzerine Alman Đddiaları”, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, S.28, C.X, Ankara, Mart 1994.
362 Türk Đstiklal Harbi’ne Katılan …, s.130-131; MSB Arşiv Müdürlüğünün “M.Salahattin Adil” konulu safahat belgesi; Gnkur. Başkanlığının “Mektup” konulu biyografi mektubu.
363 Şube müdürlüklerine Alman subaylar atanmıştır. 364
Adil, Hayat Mücadeleleri, s.198; Öztürk, a.g.e., s.43-45; Türk Đstiklal Harbi’ne Katılan …, s.130-131; MSB Arşiv Müdürlüğünün “M.Salahattin Adil” konulu safahat belgesi; Gnkur. Başkanlığının “Mektup” konulu biyografi mektubu.
diğer birliklerin topçu teşkilâtı da eldeki mevcuda göre yavaş yavaş tamamlanarak gönderilmeye başlanmıştır.365
Ordunun daha modern toplarla donatımı incelenmiş, ülkede yeterli yol olmadığından yüksek güçte dağ topları tedarik edilmesi düşünülmüştür. Çeşitli Avrupa fabrikalarındaki ilerlemeleri görmek ve son yapılan obüs, sahra ve dağ topları üzerinde yerinde incelemeler yapmak maksadıyla bir heyetin Avrupa’ya gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Selahattin Adil’in başkanlığında Savaş Araçları Yapım Müdürü Necmettin, Ağır Topçu Şubesi Müdürü Talat ve Deneme Dairesi’nden Yüzbaşı Sıtkı ve Ordudan Yüzbaşı Hamdi Bey’lerden kurulu komisyon bu konuda görevlendirilmiştir. 1914 Haziran’ının ilk günlerinde komisyon Essen’deki büyük Krupp fabrikası, Belçika Liege’de Kokril imalathaneleri, Đtalya’nın Torino ve Spezia silâh ve cephane fabrikaları ile Fransa’nın Schneider top fabrikalarını gezerek teknik görüşmelerde bulunmuştur. Selahattin Adil böylece ilk Batı Avrupa seyahatini yapmıştır.366
28 Haziran 1914’de Avusturya veliahtına karşı yapılan suikast üzerine siyasi durum birdenbire değişmiş, savaş ihtimali ortaya çıkmış ve Fransız hükümeti seferberlik hazırlıklarına girişmiştir.367 Avusturya-Macaristan veliahdının bir Sırplı tarafından öldürülmesine karşılık Avusturya’nın Sırbistan’dan çok ağır istemleri ve müteakibinde savaş ilanı, müttefiki Almanya’nın Avusturya’yı desteklemesi, Rusya’nın Sırbistan’ın yanında yer alması, Rusya’nın müttefiki olan ve Almanya’nın emperyalist fikirlerinden ürken Fransa ve Đngiltere’nin Rusya’yı desteklemesiyle dünya savaşına sürüklenen bir döneme girilmiştir.368 Gelişmeler üzerine heyet Paris’e gelmiştir. Dönüş ihtimali düşünülerek bakanlıktan telgrafla para istenmiş, cevap olarak 27 Temmuz 1914 tarihli şu telgraf alınmıştır:
“Görevinizi bitirerek süratle dönmeniz memleketin yüksek çıkarları gereğindendir. Gerekli olmayan deneylerden vazgeçerek her türlü vasıtaya başvurarak işinizi bir an evvel
365 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.198. 366 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.200.
367 Almanya ve Đtalya XIX’uncu yüzyılın ikinci yarısında kendi iç birliğini tamamlamış, Avrupa’da büyük bir siyasi ve ekonomik güç olarak ortaya çıkmış, sömürgecilikte hâkimiyet mücadelesinin sertleşmesine yol açmıştır Muhammet Erat, “Çanakkale Savaşları Ve Bu Savaşlarda Ölen Çanlılar”, Çan Değerleri Sempozyumu (28-29 Ağustos 2008), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yay. No:83, Olay Matbaası, Çanakkale, 2008, s.354; Siyasi kamplaşma, silahlanma yarışı ve hâkimiyet mücadelesi nedeniyle hazırlıkları daha XIX’uncu yüzyıl sonlarından başlayan I. Dünya Savaşı, 28 Haziran 1914’de Avusturya Veliahtı François Ferdinand ve eşinin Sırbistan’ın Saray Bosna kasabasında Gavrilo Princip adlı bir Sırplı tarafından öldürülmesini siyasî bir olay sayan Avusturya’nın 28 Temmuz 1914’de Sırbistan’a saldırması ile başlamış, Üçlü Đttifak adını alan Almanya, Avusturya-Macaristan ve Đtalya’ya karşı Fransa, Đngiltere ve Rusya’dan oluşan Üçlü Anlaşma devletlerine katılan diğer devletlerle tam bir dünya savaşı olmuş ve 1918 yılında son bulmuştur. Senem Güven, Hatırat
Türü Eserlerde Çanakkale Muharebeleri, G.Ü. Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Y.L.T.,
Ankara, 2007, s.5, 7; Erat, “Çanakkale Savaşları…”, s.354; Fahri Taş, “Çanakkale Muharebeleri’nin Sebep ve Sonuçları”, Askeri Tarih Bülteni, ATASE Yay., Gnkur. Bsm., Y.16, S.30, Ankara, Şubat 1991, s.85-86; Hüseyin Işık, “Prens Andre’nin Đtirafı”, Askeri Tarih Bülteni, ATASE Yay., Gnkur. Bsm., Y.16, S.30, Ankara, Şubat 1991, s.95; Tarihte Türk-Bulgar Đlişkileri, s.85-86; Tuba Karakaya, “Çanakkale Muharebeleri”, Askeri
Tarih Bülteni, ATASE Yay., Gnkur. Bsm., Y.19, S.36, Ankara, Şubat 1994, s.65.
368 Memet Yetişgin, “Çanakkale Muharebeleri’nin Türk ve Dünya Tarihindeki Önemi”, Askerî Tarih
bitirip dönünüz. Kruppe fabrikasındaki incelemenize dair raporunuzu, görüşlerinizi açıklayarak ilk vasıta ile gönderiniz.
Savunma Bakanı Ad. Müsteşar
Kâmil”369
Savaş başlamış ve komisyonun görevine devam etme imkânı kalmamıştır. Dönmek için yol parası beklemeye vakit de yoktur. Sıtkı Yüzbaşı’nın yol parasını karşılayacağı sözüne güvenerek Marsilya’dan Mesajeri kumpanyasının Mısır’a kalkmakta olan bir vapuruna binmişlerdir. Bir gün sonra Cezayir açıklarında iken gemide bir telaş başlamış, Goeben’in Akdeniz’e açılmış olduğu anlaşılmıştır.370
Vapur esas rotasından ayrılıp mümkün olduğu ölçüde Afrika kıyılarını takip ederek üç gün sonra Đskenderiye’ye ulaşmıştır.371
Dönmemesi nedeniyle meraklanılarak 25 Temmuz 1330 (1914)’de Milli Savunma Bakanlığı Mısır Komiseriğine Binbaşı Selahattin Adil’in Đskenderiye’de olup olmadığını sormuştur.372
Para güzergâh değişikliği sebebiyle azalmaktadır. Bir gün sonra bir Hidiviye (Mısır hükümetine ait bir deniz yolu şirketinin o zamanki adı) vapurunun Pire yolu ile Đstanbul’a kalkacağını öğrenmişler, bu vapur için son paraları ile aldıkları biletle Đskenderiye’den ayrılmışlardır. Vapur Pire’ye geldiği zaman Đngiltere’nin de savaş ilân ettiğini ve vapurun bulunduğu bölgede kalacağını öğrenince Selahattin Adil yanındakilerle beraber çok üzüldüklerini belirtmiştir. Limanda bir Đtalyan vapurunun Đzmir’e gideceğini öğrenerek hınca hınç dolu olan vapura güverte bölümünden bilet bularak bir kenarına ilişmişlerdir. Güverte yolcularına yemek verilmeyeceğini öğrenmişler, yanlarında bulunan bir miktar çikolatayı paylaşarak açlıklarını bastırmaya çalışmışlardır. Vapurun Đzmir Körfezi’ne girmesiyle aç ve zorlu yolculuk son bulmuştur. Ertesi gün Đstanbul’a ulaşılmış, bu seyahatten sonuç alınamadan dönülmüştür. 373
Selahattin Adil, 7 Mayıs 1914 tarihinden itibaren tekrar Osmanlı-Bulgar Hudut Belirleme Komisyonu üyesi olmuştur.374 Seferberlik için yapılan atamalar neticesinde 15 Ağustos 1914
369 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.202.
370 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.203; Almanya’nın o zaman en modern gemilerinden olan Goeben ve Breslau adlı bu gemiler o sırada Akdeniz limanlarını ziyaret etmektedir. Bilindiği gibi bu iki gemi savaş çıkması üzerine Türkiye’ye sığınmışlar, Yavuz ve Midilli adlarını alarak I’inci Dünya Savaşına girilmesinde başrol oynamışlardır Güven, a.g.t., s.8; Bülent Donbaloğlu, Balkan Harbinden Kurtuluş Savaşına Türk Deniz Stratejisi, Gebze Đleri Teknoloji Enstitüsü Y.L.T., Gebze, 2007, s.132.
371 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.203-205. 372 BOA, A.MTZ. (05), 35/146.
373
Adil, Hayat Mücadeleleri, s.203-205.
374 Öztürk, a.g.e., s.43-45; Türk Đstiklal Harbi’ne Katılan …, s.130-131; MSB Arşiv Müdürlüğünün “M.Salahattin Adil” konulu safahat belgesi; Gnkur. Başkanlığının “Mektup” konulu biyografi mektubu.
tarihinden itibaren Selahattin Adil’in yeni görevi Müstahkem Mevki Kurmay Başkanlığı olmuş, görev bölgesi olan Çanakkale’ye hareket etmiştir.375
2.12. Çanakkale Müstahkem Mevki Kurmay Başkanlığı ve 18 Mart Deniz Zaferi