Selahattin Adil, 21 Kasım [8 Ekim614 (Kasım)615 (17 Kasım)616] 1917 tarihinde Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanlığına atanmıştır. Müstahkem mevkide daha önceki duruma göre esas itibariyle önemli bir değişiklik olmamıştır. Düşman boğazı uzaktan torpidolarıyla gözetlemekle, yeni bir saldırı izlenimi bulunmamaktadır.617
Selahattin ve Siret Adil çiftinin Behice Suha ismini koydukları küçük kızları olmuştur.618 Çanakkale’de Çimenlik tabyası ile karargâhın bulunduğu bina arasına bir değirmen yapılmış, ancak uzun bir süre kullanılamamıştır. Eski Müstahkem Mevki Komutanı Cevat Çobanlı Paşa âdi bir su ısıtma kazanından başka sağlam bir tarafı kalmamış olan bu küçük değirmenden faydalanma ihtiyacı olabileceğini düşünerek onarılmasını istemiştir. Kasabadan Boğos Ağa isimli bir şahıs incelemeyi müteakip değirmenin 15-20 günlük bir onarımdan sonra çalışmaya hazır olduğunu söyleyince herkes çok şaşırmıştır. Bakım sonucunda değirmen çalışmış, ancak buğdayı öğütecek taş, unu eleyecek elek ve diğer bazı malzemeler bulunmadığından öğütme sağlanamamıştır. Đyice eskiyen ancak yenisi Türkiye’den temin edilemeyen elek için gerekli ipek kumaşların Almanya’dan satın alınması kararlaştırılmış, konu ile ilgili Müstahkem Mevki Emir Subayı Fuat Reşat Bey görevlendirilmiştir.619
Sahil topçuluğundaki gelişmeleri yerinde görmek maksadıyla Selahattin Adil iki ay süreli Flander620 cephesine görevlendirilmiştir. Rahatsızlıklarından dolayı tedaviye ihtiyacı olan eşi
613 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.285.
614 Türk Đstiklal Harbi’ne Katılan …, s.130-131.
615 MSB Arşiv Müdürlüğünün “M.Salahattin Adil” konulu safahat belgesi; Gnkur. Başkanlığının “Mektup” konulu biyografi mektubu.
616 Türk Harp Tarihi Derslerinde Adı Geçen Komutanlar, s.370. 617
Adil, Hayat Mücadeleleri, s.285.
618 Behice Suha’nın doğum tarihi 1330 olarak gösterilmesine rağmen (M.S.B. Emekli, Öksüz ve Dullar Ş. Askerlik Şubesi Tahkikat Dosyası içerisindeki Đstanbul Nüfus Müdürlüğünden alınan 3 Nisan 1961 tarihli Nüfus Kayıt Örneği), Selahattin Adil ve eşi Berlin gezisinde iken Behice Suha dokuz aylık olduğundan (Adil, Hayat
Mücadeleleri, s.296) 1329 olması gerektiği değerlendirilmektedir.
619
Adil, Hayat Mücadeleleri, s.295-296.
620 Flander: Belçika’nın batısında Kuzey Denizi kıyısında eski Flandra Kontluğu ve etrafındanki topraklardan oluşan tarihi bölgedir. Günümüzde Belçika‘nın batısında Batı Flandre ve Doğu Flandre Eyaletleri, Hollanda’nın
Zelanda Eyaleti’nin güney kesimi ile Fransa’nın Nord ve Pas-de-Calais departmanlarını içine alan Felemenkçe konuşulan bölgedir.
Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya, Schlieffen Planı’na göre, Fransa’yı hemen ezip seferberliğini tamamlama çabası içinde bulunan Rusya’ya daha sonra dönmek istediğinden, Fransa’ya saldırıda en kolay yol olan Flander Düzlükleri’nden ordusunu geçirmek istemiş ve bunun için Belçika’ya “Zararsız Geçiş Hakkı” için başvurmuştur. Tarafsız bir ülke olan Belçika, Đngiltere’ye danıştıktan sonra Almanya’nın önerisini reddedince, Almanya 4 Ağustos 1914 tarihinde Belçika’ya saldırmış ve Đngiltere de Almanya’ya savaş açmıştır. Oral Sander,
Siyasi Tarih (1918-1945), Đmge Yay., 6. Basım, Ankara, Haziran 1998, s.316. Flander Düzlükleri Almanların
Siret Hanım ve eşinin dayısı Müstahkem Mevki Emir Subayı Fuat Reşat Bey’le birlikte Selahattin Adil, Ağustos 1918’de Almanya’ya hareket etmiştir. Siret Hanım’ı ve Fuat Reşat Bey’i Almanya’nın Wiesbaden621 bölgesinde bıraktıktan sonra Selahattin Adil, 12 Ağustos 1918’de Brugge’e622 ulaşmıştır. 27 Ağustos 1918 sabahı bir vapur ile Flanderberg’e giderek cepheyi incelemeye başlamıştır.623
Selahattin Adil bu incelemeler esnasında, yeni teknolojik gelişmeler doğrultusunda cepheye yerleştirilen toplarla savunmanın ulaştığı son hali memleket ile kıyaslayarak üzüldüğünü ifade etmiştir. 11 Eylül 1918 günü sabah treni ile Wiesbaden’den gidip eşini ve dayısını almış, hep birlikte birkaç gün kalmak ve müstahkem mevzi levazımı için ısmarlanan değirmen ipek eleklerini satın almak üzere Berlin’e geçmişlerdir.624
Selahattin Adil, 18 sene sonra, 8 Temmuz 1933 tarihinde, Millî Savunma Bakanlığı teftiş komisyonunda bu konu hakkında kendisine yöneltilen soruları cevapladığını belirtmiştir.625
Değirmen gideri parası detaylı olarak araştırılmış, sonuçta konu hakkında 8 Eylül 1936 tarihinde Maliye Bakanlığı’ndan:
“Bahrisefit müstahkem kasasından aldığı 500 L.nın tahsili talebiyle General Selahaddin Adil aleyhine Đstanbul Birinci Asliye Hukuk Mahkemesi’nde müruru zaman katedilmiş ve davanın esbabı subutiyesinin temini zımmında yapılan araştırmalar sonunda, mumaileyh Selahaddin Adil’in Müstahkem Mevki’nin değirmenine ait malzemenin satın alınması zımmında aldığı bu parayı, Berlin Mubayaa Komisyonu muhasebecisi Hüsnü’ye verdiği ve bu babda Hüsnü’nün imzasını havi bir senet olduğu, paranın Selahaddin Adil tarafından alındığına dair başkaca bir senet veya vesika olmadığı anlaşılmıştır.
Açılmış olan davanın hazine lehine intacı, paranın Selahaddin Adil tarafından alındığının isbatına mütevakkıftır.
Elde mümaileyhin borcunu ispata yarayacak vesika mevcut olmadıktan başka, Berlin Mübayaa Komisyonu muhasebecisi Hüsnü tarafından verilen senet, paranın Selahaddin Adil tarafından değil, muhasebeci Hüsnü tarafından alındığını açıkça göstermektedir.
Bu itibarla açılmış olan davanın General Selahaddin aleyhine değil, muhasebeci Hüsnü aleyhine ikame edilmiş olması lazımdı. Bu sebeple davanın takibile borçtan teberri etmiş olan Selahaddin aleyhine hüküm ihtihsaline imkân görülememektedir.
Arzedilen sebeplerden dolayı takibinde menfaat mutasavver olmayan bu davanın muhasebeyi umumiye kanunun 137 nci maddesi mucibinde terkini, kaydı için ihzar edilip
621 Wiesbaden, Almanya’nın Hessen eyâletinin başkentidir.
622 Brugge; Hollanda sınırı ile Đper Nehri arasındaki sahil bölgesinin savunması ile görevli deniz kolordu karargâhının konuş yeridir.
623
Adil, Hayat Mücadeleleri, s.285-286. 624 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.286. 625 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.296.
ilişik olarak sunulan kararnamenin tekemmül ettirilmesine yüksek müsaadelerini rica ederim.”626 yazılan yazı üzerine 30 Eylül 1936 tarihli:
“Madde 1. General Selahaddin aleyhine Bahrisefit Müstahkem Mevki Kumandanlığı kasasından aldığı 500 liranın tahsili talebiyle Đstanbul Asliye 5 inci Hukuk Mahkemesi’nde açılan eski 1652/928 ve yeni 2534/934 numaralı davanın Muhasebei Umumiye Kanunu’nun 137 inci maddesine tevkifan terkini kaydı tensip edilmiştir.
Madde 2. Bu kararnamenin icrasına Maliye Vekili memurdur.”627 Kararnamesiyle Selahattin Adil ile ilgili açılan dava düşürülmüştür.
Bir hafta Berlin’de kalmışlar, bu sırada Đstanbul’dan gelen telgrafta Selahattin Adil’in küçük kızı Behice Suha’nın rahatsızlandığının ve durumunun ciddi olduğunun bildirilmesi üzerine telaşlanarak Đstanbul’a dönmüşlerdir. O esnada dokuz aylık olan Behice Suha’dan doktorların ümidi kestiğini, bebeklerinin ölümle pençeleşmekte olduğunu görüp çok üzülmüşlerdir. Ancak Behice Suha yavaş yavaş iyileşerek tehlikeyi atlatmıştır.628
1918 yılının ortalarında devlet yönetimi Đttihat ve Terakki Partisi’nin elindedir. Tahtta V. Mehmet Reşat’ın ölümü sonrasında 4 Temmuz 1918’de padişah olan Vahidettin (VI. Mehmet) bulunmaktadır.629
Amerikalıların savaşa katılması630 ve çeşitli cephelerde müttefiklerin savaş güçlerinin yıpranmış olması durumun kötüye gideceğinin habercisi olmuştur. Fransa, Makedonya, Filistin cepheleri tutulamayacak hale gelmiştir. Doğu cephesindeki baskı Rusya’daki ihtilâl ve Brestlitovsk Antlaşması631 ile ortadan kalkmıştır.632
626 BCA, 030-11-1-00-107-35-8-5. 627 BCA, 030-11-1-00-107-35-8-3. 628 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.296. 629 Kurtcephe - Beden, a.g.e., s.115.
630 Almanya’nın denizaltı savaşına yönelmesi, ABD’nin dış ticaretine çok olumsuz etki yapmıştır. ABD savaşın başında tarafsızlığını ilan etmiş olmasına rağmen Đtilaf Devletleri’ne silah satmaktadır. Almanya bu duruma tepki göstermiş ve Alman denizaltıları Avrupa’ya silah taşıyan gemileri batırmaya başlamıştır. Son olarak iki ABD yolcu gemisini batırınca ilişkiler bozulmuştur. Almanya’nın kurmaya çalıştığı Alman-Meksika Đttifakı’da ABD’de büyük bir tepkiye yol açmıştır. Almanya ABD’nin savaşa girmesi durumunda Meksika’nın ABD’ye saldırmasını istemektedir. Đtalyan ve Sırplar bekleneni verememiş, Đtilaf Devletleri Rusya ve Romanya’nın çekilmesiyle zorlanmıştır. ABD’nin savaşa girmesi şarttır. Đtilaf devletleri ABD Başkanı Wilson’un şartlarını kabul etmiştir. Almanya ABD’ye karşı Meksika’yı savaşmaya ikna etmeye çalışınca, ABD Nisan 1917’de Almanya’ya savaş açmıştır. ABD’nin savaşa girmesi, aynı zamanda dönemin en büyük ekonomik imkânlarına sahip olan bir devletin savaşa girmesi demektir. Bu da savaşın kaderine çok önemli etkilerde bulunmuştur. Sander, a.g.e., s.318-322; Detaylı bilgi için bkz. Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (Cilt 1-2: 1914- 1995), Alkım Yay., 15. Baskı, Đstanbul, 2005.
631 1917 Bolşevik Đhtilâli, I. Dünya Savaşı’nın gidişatını etkilemiş, Türkiye’nin Doğu Cephesi’ndeki kötü durumuna son vermiştir. Almanya, Rusya, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı Devleti arasında yapılan Brest- Litovsk Antlaşması ile I. Dünya Savaşı’nın ilk barışı Ayastefanos Antlaşması’ndan kırk yıl sonra 3 Mart 1918’de imzalanmıştır. Bu antlaşmayla 1699 Karlofça Antlaşması ile başlamış olan geri çekilme süreci sona ermiş, Osmanlı Devleti o günden sonra ilk defa kaybettiği toprakları geri alabilmiş, Elviye-i Selâse (Kars, Ardahan ve Batum) yeniden ana yurda bırakılmıştır. Nurcan Yavuz, “Doğu Anadolu’daki Ermeni Mezaliminin Brest-Litovsk Barış Görüşmelerinde Protestosu”, A.Ü. TĐTE Atatürk Yolu Dergisi, C.IV, S.15, 1995, s.381–406; Kurtcephe - Beden, a.g.e., s.109-110; Detaylı bilgi için bkz. Selma Yel, “Brest-Litovsk Barış Konferansında Sovyet Rusya’nın Ermeni Politikası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S.54, C. XVIII, Kasım 2002.
Savaşın kaybedildiği artık kesinleşmiş, Đttihat ve Terakki Partisi izlediği yanlış politika sonucu iktidarda kalamayacağını anlamış, hükümet el değiştirmiştir.633
Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa Harbiye Nazırlığının kendisine verilmesi konusunda Padişah Vahidettin ve Ahmet Đzzet Paşa’ya teklifte bulunmasına rağmen kabineye girememiş ve Liman Von Sanders’in yerine Adana’daki Yıldırım Orduları Komutanlığına tayin olmuştur.634
29 Eylül 1918’de Bulgaristan’ın ateşkes ilan etmesi, Avusturya-Macaristan Đmparatorluğu’nun parçalanmaya başlaması ile savaşa devam etmeye imkân göremeyen yeni hükümet barış istemek zorunda kalmıştır. Müttefik Devletlerin Akdeniz’deki Đngiliz Filosu Komutanı Amiral Sir Somerset Arthur Gaugh Calthorpe ile Deniz Kuvvetleri Bakanı Deniz Albay Rauf (Orbay) başkanlığında, Hariciye Müsteşarı Reşat Hikmet, Kurmay Yarbay Sadullah ve Kâtip Ali (Türkgeldi)’den oluşan heyet arasında Limni Adası’ndaki Mondros Limanı’nda Agamemnon Đngiliz zırhlısında yapılan görüşmeler sonucunda ağır hükümler taşıyan Mondros Mütarekesi 30 Ekim 1918 Çarşamba günü saat 20.00’da kabul edilmiştir.635
Mondros Ateşkesi ile kara kuvvetleri asgari düzeye indirilirken, donanma tümüyle teslim ediliyor, karasuları, limanlar, ulaşım ve bütün stratejik noktalar galip devletlerin kontrolüne geçiyordu.636
Mondros Mütarekesi’nin özel maddesi uyarınca; topçu bataryalarının boşaltılarak birliklerin Çanakkale kuzeyine çekilmesi, boğazdaki torpillerin derhal kaldırılması, Đtilaf Devletleri donanmasının boğazdan geçerek Đstanbul’a girmesi ve Müstahkem Mevkinin silah ve cephanesinin görevlendirilecek bir personele devir teslimi gerekmektedir. Çok fazla şehit
633 8 Ekim 1918’de Talat Paşa çekilmiş, yeni hükümeti kurma görevi Tevfik Paşa’ya verilmesine rağmen başarılı olamayınca 14 Ekim 1918’de Hürriyet ve Đtilaf Partisi iktidar olmuş, Harbiye (Savunma) Bakanlığını da ikiz görevli olarak üstlenen Müşir (Mareşal) Ahmet Đzzet Paşa sadrazam olmuştur. TSKT. III’üncü Cilt 6’ncı Kısım
(1908-1920), s.53; Kurtcephe - Beden, a.g.e., s.116.
634 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.297.
635 Tarihte Türk-Bulgar Đlişkileri, s.79; Toplam 25 maddeden oluşan Mondros Mütarekesi’nin en önemli maddeleri şunlardır;
1. Çanakkale ve Đstanbul Boğazlarının açılması, Karadeniz’e serbestçe geçişin temini ve Çanakkale ve Karadeniz istihkâmlarının Đtilaf Devletleri tarafından işgali sağlanacak,
5. Hudutların korunması ve iç asayişin temini dışında, Osmanlı ordusu derhal terhis edilecek, 6. Osmanlı harp gemileri teslim olup, gösterilecek Osmanlı limanlarında gözaltında bulundurulacak,
7. Đtilaf Devletleri, güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması halinde herhangi bir stratejik yeri işgal etme hakkına sahip olacak,
8. Osmanlı demiryollarından Đtilaf Devletleri istifade edecekler ve Osmanlı ticaret gemileri onların hizmetinde bulundurulacak,
10. Toros Tünelleri, Đtilaf Devletleri tarafından işgal olunacak,
12. Hükümet haberleşmesi dışında, telsiz, telgraf ve kabloların denetimi, Đtilaf Devletlerine geçecek, 15. Bütün demiryolları, Đtilaf Devletlerin zabıtası tarafından kontrol altına alınacak,
21. Đtilaf Devletleri adına bir üye, Đaşe Nezareti’nde çalışacak bu devletlerin ihtiyaçlarını temin edecek ve isteyeceği her bilgi kendisine verilecek,
24. Vilayet-i Sitte’de (Altı vilayet: Erzurum, Bitlis, Elazığ, Sivas, Van, Diyarbakır) bir karışıklık çıkarsa Đtilaf Devletleri bu yerleri işgal edebilecektir. Kâzım Karabekir, Đstiklal Harbimiz, Türkiye Yay., Đstanbul, 1969, s.4- 5; Kurtcephe - Beden, a.g.e., s.117-118.
verilen, deniz ve kara savaşlarında şanlı zaferler yaşanan emir komutası altındaki Müstahkem Mevkii bölgesinin teslimi gibi ağır bir görevin yerine getirilmesi Selahattin Adil’in yüreğini sızlatmıştır. Bir gün sonra bir torpido ile gelen General, kendini Müstahkem Mevki Komutanı olarak tanıtmıştır.637
Selahattin Adil gelişmelerden üst makamları vakit kaybetmeksizin bilgilendirmiştir. Đngiliz heyetinin Çanakkale’ye gelişi Selahattin Adil tarafından 6 Kasım 1918 tarihli ‘Osmanlı Ordu-yu Hümayunu Başkumandanlığı Vekaleti’ne “… 3. Saat 11.45 evvelde bera-yı
müzakere bir Đngiliz Generali ve maiyetinde bir motor ganbotla Çanakkale’ye geldiler. Mukarrerat ayrıca arz edilecektir. Ganbottan çıkan bir hey’et Dersaadet’ten gönderilecek olan torpidoyu intizaren bu geceyi kal’ada geçirecekdir.”638 yazısıyla bildirmiştir.
Selahattin Adil Đngiliz General’e639 mütareke sonucu olarak tabyaların boşaltıldığını, erlerin çoğunluğunun terhis edildiğini, terhis edilmeyenlerin ise şehrin kuzeyindeki bir köye gönderildiğini, yapılması gereken diğer işler konusunda Müstahkem Mevki Đstihkâm Subayı Albay Şükrü Bey’in görevlendirildiğini söylemiştir. Selahattin Adil ve Kurmay Başkanı Osman Zati Bey,640 Çanakkale’den içi sızlayarak ayrılmıştır.641
Selahattin Adil, raporunda müstahkem mevkide her şeyin mütareke şartları içinde yapıldığını, bir Đngiliz komutan emrinde çalışmayı millî ve şahsî onura uygun bulmadığını ve yerine bıraktığı Đstihkâm Subayı Albay Şükrü Bey’in geride kalan işleri yapmaya yeterli olduğunu bildirmiştir.642 Konu ile ilgili Selahattin Adil tarafından 10 Kasım 1918 tarihinde “Osmanlı Ordu-yu Hümayunu Başkumandanlığı Vekaleti”ne yazılan yazı şöyledir:
“Osmanlı Ordu-yu Hümayunu Başkumandanlığı Vekaleti Şube
Numro
Kala’dan Karargah-ı Umumi Erkanı Harbiyesi’ne mevrud 148 numrolu şifredir Şifre ----10/11/34 Bugün bil-umum tabyalar ve mebani-i askeriye Đngiliz kıtaatı tarafından işgal edilmektedir. Boğaz Kumandanlığı’na tayin olunan Ferik General
637 Adil, Hayat Mücadeleleri, s.299. 638 ATASE, ĐSH, 468/66/66-1.
639 Đngiliz General’in adı kaynaklarda Kroker (Adil, Hayat Mücadeleleri, s.299), Frerker (ATASE, ĐSH, 3/44/44-1) veya Fuller (Özakman, Diriliş, s.554) olarak değişik geçmektedir.
640
Osman Zati Koral (1320-Ağ.Top.1) (Đzmir 1880 - 1946); 1’inci Süvari Tümen Komutanı. 1921’de Yarbaylığa, 31 Ağustos 1922’de Albaylığa yüseltilmiş, 1927’de General olmuş, 1938’de emekliye ayrılmış, 1946’da ölmüştür. Nusret Baycan, “Đstiklal Harbinde Terfi Veya Takdirname Đle Taltif Edilen Subaylar”,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S.25, C.IX, Ankara, Kasım 1992, s.11.
641
Selahattin Adil’in Çanakkale’den ayrılışı Adil, Hayat Mücadeleleri, s.299’de 11 Kasım 1918 iken ATASE, ĐSH, 3/44/44-1’de 10 Kasım 1918 saat: 21.00’dır.
Frerker erkan-ı harbiyesiyle kal’aya düşmüş, kendisine lazım gelen ma’lumat i’ta olunmuştur. Kıtaatımızın sevk ve nakli içün Miralay Şükrü Bey’e burada kalacak kıtaatımızın tedvir-i umuru (işleyişi) hakkında Komisyon Reisi Kaimakam Kemal Bey’e lazımgelen ta’limat verilmişdir. Karargâhla ba’de-z-zeval saat dokuzda (21.00’da) hareket eylediğim maruzdur.
10/11/34
Müstahkem Mevki Kumandanı Selahaddin Adil”643 Yunan Averof zırhlısının da dâhil olduğu Đtilaf Devletleri donanması, 13 Kasım’da Đstanbul’a demirlemiştir. Mütareke hükümleri Osmanlı Đmparatorluğu’nu büsbütün parçalamak amacı gütmektedir. Hükümlerin uygulanmaya başlanmasıyla Đstanbul’da huzursuzluk baş göstermiştir.644