Buhara Hanlığı’nda Tarım ve Zanaat

Meyendorf Buhara Hanlığı’nın tarım yapısı hakkında en büyük dezavantajın su sorunu olduğunu belirtmektedir. Aynı zamanda ekilecek olan tarlaları düzgün bir şekilde diğer topraklardan ayırma işleminin bölgedeki tarımı kolaylaştırdığı açıklamasında bulunan Meyendorf Buhara’da toprağın ekim işlemlerinin genellikle köle veya esirlere bırakıldığı bilgisini vermektedir. Meyendorf daha önce de belirttiğimiz gibi topraktan elde edilen gelirin çok yüksek düzeyde olduğunu söylemektedir. Rus seyyah toprağın verimli olması ve ekim yapılan arazilerin küçük olması yüzünden kalite ve verimin arttığı açıklamasını yapmaktadır. Çünkü işletilen arazi küçük boyutlarda olduğu zaman ekinlerin durumu ve kontrolünün daha sıkı bir şekilde yapılması kolaylaşmaktadır. Meyendorf Buhara’daki toprak mülkiyetlerini beş farklı çeşitte açıklamaktadır. Devlete ait araziler, şahıslar ile devletin arasında konumu çok belli olmayan ve genellikle anlaşmazlık çıkan topraklar, askeri hizmetlerde bulunanlara hayatlarını idame ettirmek için verilen araziler, mülk yani şahsi araziler ve vakıf arazileri olmak üzere toplam beş çeşit toprak mülkiyeti bulunmaktadır. Bu toprak mülkiyetleri sayesinde Buhara Hanlığı’ndaki halk çeşitli tarım gelirleri elde etmektedir. Meyendorf devlet arazilerinin kiralık olarak verildiğini ve Buhara Hanlığı’nın üretimin büyük bir bölümünü gerçekleştirdiğini söylemektedir. Rus seyyah açıklamalarının devamında toprağın verimliliğine etki eden en önemli olayın sulama kanalları olduğunu bu kanalların tıkanması durumunda hükümetin “Mirab” isminde yetkilileri sulama kanallarını açmak için görevlendirdiğinden bahsetmektedir. Yazar ayrıca bölgedeki tarım araçları hakkında da bilgiler vermiştir. Tarım için sabanların kullanıldığını ve bunların genel olarak öküzler tarafından çekildiğini belirten Rus seyyah ürünlerin nakli için at arabalarının kullanıldığını söylemektedir.315

Meyendorf Buhara Hanlığı’nda yetiştirilen tarım ürünleri hakkında da bilgiler vermektedir. Hanlıktaki arazilerin belirli bir matematik düzenine göre bölündüğü ifade eden Rus seyyah sonbaharda ekilen bazı ürünlerin temmuzda biçildiğini söylemektedir. Ayrıca Temmuz’dan sonraki aylarda toprağın tekrar sürülerek fasulye, bezelye veya nohut ekildiğini de eklemektedir. Meyendorf Buhara Hanlığı’nda genelde fakirlerin temel besini olan ve siyah keten tohumundan daha küçük Mach isimli bir tarım ürününün ekildiğinden de bahsetmektedir. Yazar tarım ile ilgili verdiği bilgilerin devamında martın

ilk haftasında arpanın ekildiğini ve arpanın buğdaydan önce sürüldüğü bilgisini de vermektedir. Meyendorf Buhara’da Avrupa da bulunan salatalık, lahana, soğan ve kavun gibi pek çok sebze türüne rastladığını ayrıca ülkede patates ve enginarın bilinmediğini ve yetiştirilmediğini belirtmektedir.316

Eugene Schuyler de Buhara bölgesinde yetiştirilen kavunlardan yediğini ayrıca şehirde bol miktarda şeftali bulunduğunu söylemektedir. Eugene Schuyler verdiği bu bilgilere ek olarak Buhara’da yetiştirilen üzümlerden de bahsetmektedir.317 _Bu

açıklamalarıyla Eugene Schuyler Buhara’da yetiştirilen ve Meyendorf’un eserinde geçen bazı tarım ürünleri ile alakalı bilgiler vermiştir.

Khanikoff ve Meyendorf’un Buhara bölgesinde yetiştirilen tarım ürünleri açıklamalarında benzerlikler vardır. Khanikoff da Meyendorf gibi salatalık, lahana, soğan, fasulye, kavun, bezelyenin Buhara’da yetiştiğinden bahsetmektedir. Bunlara ek olarak kabak, havuç, turp gibi sebzeleri de eklemektedir.318 _{Khanikoff, Buharalı}

çiftçilerin tarım ürünlerini aşılamayı bildiklerini ve yetiştirdikleri üzümleri çeşitli şekillerde kullandıkları açıklamasında bulunmaktadır.319 _{Ayrıca Khanikoff,}

Meyendorf’un da ifade ettiği pirinç, arpa, buğday gibi tahıl türlerinin Buhara Hanlığı’nda yetiştiğinden bahsetmektedir.320 _{Khanikoff da Buhara Hanlığı’nın kişiye tahsis ettiği}

toprak türünün ve sulama kanallarının bakımının önemli olduğunu tarımla uğraşan kişilerin bunlar için çeşitli masraflar yapıp vergi ödediklerini söylemektedir.321

Meyendorf Buhara ülkesinin zanaatı hakkında yaptığı açıklamalarda bölgede büyük bir fabrikanın kesinlikle bulunmadığından bahsetmektedir. Yazar bu bilgiye ek olarak dört ya da beş ten fazla kişinin çalışabileceği büyük bir işletmenin Buhara’da bulunmadığını da eklemektedir. Buhara’da ipek üretiminin yaygın şekilde yapıldığını ifade eden Meyendorf, Buhara bölgesindeki Türkmenlerin güzel bir şekilde kumaş, keçe, kilim ve cübbe üretimi yaptıkları açıklamasında bulunmaktadır. Deriyi işleme yöntemi olan tabaklamanın Buhara’da daha yeni yapılmaya başlandığından da söz eden Rus seyyah bu işlem için gereken derinin Rusya’dan getirildiğini söyler. Meyendorf Buhara

316 _{Meyendorf, The Year…, s. 43.} 317 _{Schuyler, a.g.e., s. 420.} 318 _{Khanikoff, a.g.e., s. 177.} 319 _{Khanikoff, a.g.e., s. 159.} 320 _{Khanikoff, a.g.e., s. 189.} 321 _{Khanikoff, a.g.e., s. 194.}

Hanlığı’nda ayakkabı tamirciliğinin önemli bir zanaat türü olduğunu eklemektedir. Ayrıca Buharalıların kumaş boyamalarında çok iyi olduklarını fakat imalatın diğer aşamalarında yetersiz kaldıklarından bahsetmektedir. Meyendorf güzel sanatların Buhara’da hiç gelişmediğini bunun nedeninin ise İslam dininin koyduğu yasaklar olduğunu belirtmektedir.322

Arminius Vambery Buhara Hanlığı’nın zanaatı hakkında yaptığı açıklamalarında özellikle ipek dokuma sanatının çok gelişmiş olduğundan bahsetmektedir. Vambery Buhara Hanlığı’nda pek çok kumaş türünün rahatça dokunduğunu ifade etmektedir. Vambery ayrıca işgücü ucuz olduğu için fiyatların çok makul olduğu bilgisini vermektedir.323 _{Khanikoff da Meyendorf gibi Buhara Hanlığı’nda}

büyük bir fabrika veya imalat sanayisinin bulunmadığından bahseder. Khanikoff bu açıklamasına ek olarak Buhara da sadece bir adet dökme demir fabrikası olduğunu söylemektedir.324