Budizm

Buda’nın MÖ VI. yüzyılda Hindistan’da kurduğu din ve felsefe sistemidir. Budizm kelimesi Batı dillerinde Buda’nın kurduğu dinin adı olarak kullanılmaktadır. Asya’da Budistlerin yaşadığı ülkelerde bu din Buda-Sasana (Buda şâkirdliği, Buda disiplini) diye adlandırılır. MÖ VI. yüzyılda Hindistan’ın kuzeydoğusunda doğan, Brahman şekilciliğine ve kast sistemine karşı çıkan, soyut metafizik tartışmaları bir yana bırakarak duyguları dizginleme, ahlâken temizlenme, insanları eşit görme, insanlara ve diğer canlılara sevgi ve şefkat duyma gibi ilkelere dayanan Budizm’e felsefî-teolojik bir hareket, mezhep veya tarikat olarak bakanlar varsa da onda bu belirtilen hususları destekleyen özellikler bulunmakla birlikte kurucusu, kutsal metinleri, inanç esasları, cemaati, mabetleri ve diğer özellikleriyle bu sistem daha çok bir din olarak nitelendirilmektedir. Nitekim hızla yayılması onun bir din olmasının sonucudur. Günümüzde Hindistan, Çin, Mançurya, Moğolistan, Seylan, Tayland, Burma, Kamboçya, Laos, Doğu Bengal, Vietnam, Bhutan, Birmanya, Singapur, Malezya, Tayvan, Kore ve Japonya gibi Asya ülkelerinde Budistlerin sayısı büyük bir yekün tutar. Ayrıca özellikle Zen Budizm denilen yeni bir Budist mezhep bazı Avrupa ülkelerinde taraftarlar kazanmaktadır (Tümer, 1992: 352). Gautama Buda, rasyonel bir din, pratik bir ahlak ve basit hayatî prensipler sundu. Felsefesinin bütün bu görüntüleri kesin karakteristik özelliklere sahiptir. Bunlar aşağıdaki şekilde belirtilebilir:

a. Ahlaki Normlar: Buda’nın felsefesi, kesin moral normlara ve prensiplere dayalıdır.

O sadece doktrinlerin konumunu değil, ruhî gelişmenin rasyonel metotlarını da savunur. Onun öğretisi, dört ahlaki kutsal gerçeği (Noble Truths) (acı, acının kaynağı, acının durdurulması, acının durdurulmasına götüren yol) içine alan çok yalın ve yüce bir felsefedir. Bu esaslar Nirvana’ya15 _{ulaşmada yardımcı rol oynar} (Işık, 2019: 170).

b. Sessizlik Hali: Buda’nın dini ve ahlakı, kendine güvenme üzerine kuruludur. Buda,

uzun tartışmaları gerektiren metafizik çıkışlardan daima kaçınmaya çalışmıştır.

15 _{Nirvana: “Sanskritçe 'nirvana', Budist kutsal metinlerinin yazıldığı dil olan Pali Dilinde 'nibbana'}

olarak ifade edilen bu kavram, Budizm'de dünyanın ıstıraplarından kurtulup huzur ve mutluluğa erişmek anlamında kullanılır. Nirvana, kelime olarak ateşin sönmesi, sönmek, soğumak, sakinleşmek gibi anlamlara gelmektedir.” İlhan Güngören, Buda ve Öğretisi, Yol Yay., İst., 1994, s. 42.

43 Vücudun nefisten farklı olup olmadığı, nefsin ölümlü veya ölümsüz olduğu, dünyanın sonlu olup olmadığı, yeniden dirilmenin olup olmadığı, sukûneti ortadan kaldıran felsefî problemlerdir. Kendi kendine açıklanamayan on problem vardır. “Evren sonlu mu, sonsuz mu, sınırlı mı, sınırsız mıdır? Hayat ve vücut aynı mı, farklı mıdır? Tathagata (Buda) ölümden sonra mevcut mudur, değil midir?” gibi sorular bu sorulardan bazılarıdır (Işık, 2019: 170).

c. Kötümserlik ve İyimserlik: Buda felsefesinin diğer bir karakteristik özelliği

kötümserliktir. Buda dünyayı acı ve çile ile dolu olarak kabul eder. O, doğumla, hastalıkla ve ölümle birlikte acının var olduğunu söyler. Hayat, acı ve ızdırap doludur. Onun ilk kutsal gerçeği de şudur: Acı (duhkha) vardır; yine de her bireysel görev, Nirvana'ya ulaşmak ve acılarla dolu bu dünyanın ızdıraplarını yok etmek içindir. Dinin amacı acıdan kurtarmaktır. Hayatın acılarla dolu olduğunda şüphe yoktur, ancak bundan çıkış yolu vardır. O, dört kutsal gerçeğin, acının ortadan kaldırılmasının yolu (marga) olduğunu söyler. Böylece Buda felsefesi kötümserlik ile başlar, iyimserlik ile en üst noktaya erişir (Işık, 2019: 170).

d. Realizm: Buda, Vedalardaki ritüeller, hayvan kurbanları vb. kör inançları şiddetle

eleştirir. O, kutsal bilgi olarak Vedaların otoritesini kabul etmez. Disiplinin otoriteye değil de sebebe bağlanmasını istedi. Öğretisinde hayatın gerçek tecrübesini ön plana çıkarır (Işık, 2019: 171).

e. Ateizm: Budizm tanrısız bir dindir. Tanrının fonksiyonu Dharma’ya verilmiştir.

Dharma bütün evreni hareket ettirir. Özellikle Hinayana ekolünde karma meyvelerinin biriktirilmesi ve her bireyin kendi karmasına göre zihin, vücut ve bu dünyaya ait şeyleri kazanması Dharma sayesindedir. Hinayana ekolü ateisttir. Budizm Vedaların otoritesini inkâr ettiği için bu anlamda “nastika”dır. Hinayana ekolünde Buda, asla ibadetin veya Tanrının bir idolu olarak algılanmaz. Madhyamana ekolünde ise Nagarjuna en yüce gerçekliği inkâr eder ve onu Shunyata olarak adlandırır (Işık, 2019: 171).

f. Pragmatizm: Buda'nın öğretisi çok pragmatik ve pratiktir. Buda tarafından

anlaşıldığı şekildeki kutsal gerçek, rasyonel bir görüntüye sahip olan pratik bir ahlak kodudur. Onun, dikkate değer sekiz dilimli yolu (ashtangamarga) yüksek derecede pragmatik ve empiriktir. O, bütün metafizik problemleri atmış ve düşünce ile

44 tecrübeye vurguda bulunmuştur. Budizm aynı zamanda pozitivist ve fenomenal felsefe olarak adlandırılır. Çünkü Buda’ya göre tecrübe, yalnızca bilginin kaynağıdır (Işık, 2019: 172).

Keşiş veya rahip olan ve olmayan bütün Budistler “üç cevher”16 _{(Budist âmentüsü),} “sekiz dilimli yol“17 _{ve “beş emir”e}18 _{bağlıdırlar. Beş emir içinde en önemlisi} “ahimsa” (öldürmemek, zarar vermemek), diğerleri ise çalmamak, duyuları yanlış yola çevirmemek, yalan ve yanlış konuşmamak, içki ve uyuşturucu kullanmamaktır. Budizm‘de canlılar birbirinin akrabası sayıldığından hiçbir canlıyı incitmemek gerekir. Esasen tenâsüh inancının gereği olarak bir Budist için kan dökmemek, zarar vermemek büyük önem taşır (Tümer, 1992: 357).

Genel hatlarıyla açıklanmaya çalışıldığı üzere Budizm’in Türkler arasındaki ilk izlerine MS 4-6. yüzyıllar arasında Türklerin Vihara dedikleri Buhara kentinde rastlanır. Türkler, Budizm’in Uluğ Kölüngü adını verdikleri bireysel kurtuluşu telkin eden Mahayana ve Lamaizm mezhepleri yaygınlık kazanmıştır.

MS 2. yüzyılda Çinliler arasında bir taraftan Budizm hızla yayılırken diğer taraftan da ekonomik hâkimiyet sekteye uğramaya başlar. Çin imparatoru da ipek ve kervan yollarını elde tutmak amacıyla panayır şehirlerini güçlendirmek ister. Bu bölgede hâkim unsur konumuna gelen Hun Türklerininse Çin desteğini kendi yanlarına çekebilmek için Budizm’i kabul ettiği görülür.

16 _{Üç Cevher: “Budizm'de Pali metinlerinde geçen ve “tri-ratna” (üç cevher) olarak adlandırılan}

'Buda‘ya sığınırım, Dhammaya (doktrin) sığınırım, Sangha’ya sığınırım' şeklindeki iman ikrarına inananların Nirvana'ya ulaşmaya aday oldukları, bu esaslara inanmayan ve dinin temel öğretilerine uymayan kimselerin ise samsarada bir üst varlık kategorisine geçemeyecekleri kabul edilmektedir." Mustafa SİNANOĞLU, “İlhad”, İslam Ansiklopedisi, TDV Yay., C. 22, s.91.

17 _{Sekiz Dilimli Yol: “Kutsal veya soylu Sekiz Dilimli Yol (atthangika-magga) aslında Budist hayatın}

şematik bir anlatımıdır. Budist hayatın bu sekiz dilimli izahına, Sutta-Nipata gibi daha önceki bazı Budist kutsal metinlerinde rastlanmadığına ve bu yüzden daha önceki metinlerde yer alan Budist hayatın üçlü şemasının genişletilmiş şekli olabileceğine işaret edilmiştir. Bu üçlü şema şu şekilde idi: 1. Başlangıçta bulunan iman (saddha), ki sonunda hikmete (panna) dönüşmüştür. 2. Ahlak (sila), 3. Zihnini bir yerde toplama veya murakabe(samadhi). Bu yönlerden her biri daha alt bölümlere ayrılmış ve böylece iman, doğru anlayış ve doğru düşünceye; ahlak, doğru konuşma, doğru davranış ve doğru geçime; meditasyon da doğru (ruhi) niyet, doğru düşünce ve doğru anlayışa dönüşmüştür.” Aliya ŞARAFULLİNA, Budizm‘de ve Tibet Budizm’inde İnanç Esasları, Uludağ Üni., SBE, Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı, Dinler Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 2013, s. 22-28.

18 _{Beş Emir: “Beş emir içinde en önemlisi 'ahimsa' (öldürmemek, zarar vermemek), diğerleri ise}

çalmamak, duyuları yanlış yola çevirmemek, yalan ve yanlış konuşmamak, içki ve uyuşturucu kullanmamaktır. Budizm'de canlılar birbirinin akrabası sayıldığından hiçbir canlıyı incitmemek gerekir. Esasen tenâsüh inancının gereği olarak bir Budist için kan dökmemek, zarar vermemek büyük önem taşır.” TÜMER, agm., s. 357.

45 Budizm'i kabul eden bir diğer Türkler de Tabgaçlardır. Tabgaçlar Budizm’de yasak olsa da Gök Tanrı inançlarının getirdiği miras sebebiyle kurban kesip kan akıtarak Budizm’in bu yasağına uymadılar. Dha sonra ise Çinliler arasında asimile oldular. Göktürkler ise gerek askeri gerek siyasi sebeplerden dolayı Mukan ve Taspar Kağan zamanında Budizm’i benimsemiş, zengin Budist rahiplerin gönlünü hoş tutmuş, topraklarında Budist tapınakları yaptırmışlardır. Bu kısa süreli Budist inanış ardından Bilge Kağan zamanında tekrar kadim dinleri olan Gök Tanrı inancına dönmüşlerdir. Daha sonra ise bu devlet yerini Uygurlara bırakır.

Uygurlarda ise Mani dinin tesiri daha fazla olsa da Budizm’in izlerine de rastlamak mümkündür. Uygur Budizmi, Tantrık Budizm’in politeist eğilimlerini monist- panteist bir yorumla dile getirmektedir. Bir kısım araştırmacılar, bu monist-panteist görüşlerin, Türk-İslam sofîliğinin vahdet-i vücut tasavvurunu çağrıştırdığı görüşüdedirler. Zaten oradaki “Kâlacakra” tasavvuru, Karahanlı Devri Türk edebiyatında “evren” şekline dönüşmüştür. Öte yandan, politeist Tantrik Budizm’in Uygurlarda monist eğilimlere yönelmesi, Türklerdeki Tek Tanrı inancının yanı sıra, IX. yüzyıl dolaylarında Uygur Budizm’inin Karahanlı Türk Müslümanlığı ile karşılaşması sonucu meydana gelen etkileşimlere de bağlanmaktadır. Uygur Budizm'inin "gönül" ve "eren" kavramları da İslam sofîliğinin kavramlarıyla paralellik arz etmektedir (Güngör, 2002: 270).

Bütün bu dönemler genel olarak değerlendirildiğinde, Budistlerin Çin yöneticiler tarafından taciz edilip takibat altına alındığı dönemlerde, Türklerin askerî, siyasî ve ekonomik anlamda güç kazanmış bölümlerinde Çin devletine karşı koz olarak kullanmak amacıyla Budacılık resmî din olarak kabul edilmiştir (Argunşah, 2015: 363).

Budist doktrinin kutsal metinleri olarak Sutralar, Vinayalar, Abdihhammalar bulunmaktadır. Bunlar çeşitli dillere çevrilmişlerdir. Özellikle Buda’nın ve öteki rahiplerin menkıbelerinin anlatıldığı çeviriler fazladır. Bu menkıbeler İslamiyet’ten önce halk arasında yaygın olarak yaşamaktadır. Türkler Müslüman olduktan sonra da menkıbeler Müslüman Türkler arasında Ahmet Yesevi ve diğer evliyaların şahsiyetlerine uyarak evliya menkıbelerine dönüştürülmüştür (Ocak, 1983: 43). Bazı bilim adamları, özellikle Fuat Köprülü ve Ahmet Yaşar Ocak, göçebe Türkler

46 arasında yaşayan Yeseviliğin, bunlar arasında eski inanç ve geleneklere adapte olduğunu söyler ve o sayede Anadolu’ya gelip yerleşen Yesevi velileri sayesinde eski Budist ve Şamanî kalıntılarının Anadolu’ya nakledildiğini iddia eder (Köprülü, 1993: 33).

Budizm’in Türk inanç sistemi üzerindeki en göze çarpan tesirleri arasında tenasüh inancını sayılabilir. Tenasüh ise (samsara: yeniden doğuş, tekrar tekrar gelme) bir hayattan ötekine geçişi ifade eder. Bitmek bilmez bir yeniden doğuş silsilesi olan ve içinde bir eziyet ve çile unsuru taşıyan tenasüh, yalnız insan şeklinde cereyan etmeyip en küçük sinekten insana kadar bütün canlı varlıklar kategorisini içine alan yeniden hayata dönüş şekilleri olarak sürer ve sadece insan olarak gelindiğinde tenasühten kurtulup Nirvana’yı kazanmak mümkün olur. Bu arada ruhu kabul etmeyen Budistler için, “Tenasühle yeniden doğan nedir?” sorusu çok büyük bir güçlük doğurmuştur (Tümer, 1992: 356). Budizm’deki bu tenasüh inancı Alevi- Bektaşi inanç sistemde ve evliya menkıbelerinde yer alan tenasüh, hulül ya da don değiştirme motiflerinde kendini açıkça gösterir.

Bektaşi menakıbnamelerine bakarak tenasüh inancını tespit eden Ocak, bu menakıbnameleri tenasüh inancı açısından şu üç bölüme ayırarak incelemektedir: 1. Tek ruhun Adem’den başlayarak sırasıyla bütün peygamberlerin bedenlerinde ve en son da Hz. Muhammet’in bedeninde şekillenmesi. 2. Hz. Ali’nin, Hacı Bektaş Veli olarak yeniden dünyaya gelmesi; daha sonra da bütün büyük evliyanın bedeninde yaşamaya devam edecek ve bunun kıyamete kadar sürüp gidecek olması. 3. Büyük bir velinin ruhunun, yine büyük bir velide ortaya çıkması şeklinde tasnif etmiştir (Ocak, 1983: 45).

Bektaşi anlatılarına (vilayetnameler) baktığımızda tenasühle ilgili şu benzetmeler göze çarpar: Menâkıbu’l-Kudsîye’de Baba İlyas sülalesinin edep ve erkânından gelen şeyhlerin hep aynı ruhun mazharları olduğu bunların da; Dede Garkın, Baba İlyas, Muhlis Paşa, Âşık Paşa oldukları vurgulanmaktadır. Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli’de Hz. Ali’nin Hünkâr donunda olduğu, Vilâyetname-i Abdal Musa’da Hacı Bektaş’ın ruhunun öldükten sonra Abdal Musa olarak tekrar dünyaya geldiği, Vilâyetnâme-i Sultan Şucauddin’de Sultan’ın çok eskiden aynı yerlerde, yani Eskişehir dolaylarında Seyyid Battal Gazi olarak yaşadığını, şimdi de Sultan Şucaud-din’in bedeninde zuhur

47 ettiği inancı Budizm’in tenasüh inancının yansımaları olarak değerlendirilebilir (Ocak, 1983: 48).

Şekil değiştirmeyle ilgili bilinen en yaygın örnek Hacı Bektaş Veli’ye aittir. Bektaşi şairlerinin şiirlerinde bir mazmun olarak kullanılan ve Velâyetname’de de yer alan bu husus kısaca şöyledir: Rum erenleri Hacı Bektaş’ı Anadolu'ya sokmak istemezler. 57.000 Rum eri velayet kanatlarını açıp arşa değin yolu bağlarlar. Hacı Bektaş, mânâ âleminden velâyetle sıçrayıp arşın tavanına erişir ve bir gökçe güvercin şeklinde kanat vurup Sulucakarahöyük’te bir taş üzerine konar. Velâyetname'nin bir başka yerinde, Ahmet Yesevi’nin manevi evladı olarak gösterilen Kudbüddin Haydar’ı zindandan kurtarmak için Hacı Bektaş’ın şahin donuna girdiği, Ahmet Yesevi ve baş halifelerinin turna donuna girip uçtukları, Hacı Bektaş Veli’nin ıbrıktarı ve baş halifelerinden Sarı İsmail’in şahin donuna büründüğü, Beyazıd-ı Bistami’nin Anadolu’daki ulu halifelerinden biri olarak gösterilen Hacı Togrul’un doğan donuna girdiği, yine Hacı Bektaş Veli’nin baş halifelerinden biri olarak gösterilen Baba Resul’ün bir yerde geyik bir yerde de güvercin donuna girdiği ve Ahi Evran’ın da yılan donuna girdiği zikredilmektedir (Aslan, 1999: 13-26).

Verilen örneklerde de görüldüğü gibi “don değiştirme“ motifine hemen hemen tüm evliya menkıbelerinde rastlanır. Bu durum da Budizm’deki tenasüh inancının Türk inanç sistemi üzerindeki kuvvetli tesirini açıkça göstermektedir.