Bireysellik Kavramı

Suzi Gablik, sanatın toplumsal boyutunu reddeden, özerk ve bireyselci efsanenin, sanatın sosyal dünyadaki etkisini nasıl sakatlaştırdığının, algılanmaya başlandığını söylemektedir. 1983'te, Londra'daki Whitechapel Sanat Galerisi'nde, Georg Baselitz'in sergisinin kataloğunda yaptığı yorum, bir özet niteliğindedir: “Sanatçı kimseden sorumlu değildir. Onun sosyal rolü asosyaldir, onun tek sorumluluğu yaptığı işe yöneliktir. Halkın hiçbir kesimiyle iletişim kurmaz. Sanatçı soru sormaz ve açıklama yapmaz, bilgi sunmaz ve eseri kullanılamaz. Benim durumumda resim son ürün sayılır.”

Bu yorumunun ardından on yıl gibi bir süre geçmesine karşın, sanatçının görüşleri hala aynıdır: “Dünyayı değiştirme ya da iyileştirme fikri bana çok yabancı ve komik görünüyor. Sanatçı olmadan da toplumun işlevleri hep vardı, hiçbir sanatçı iyi veya kötü hiçbir şeyi değiştiremedi.”

343 A.g.e, s.76

344 A.g.e, s.77

345 A.g.e, s.77

Suzi Gablik, bu yorumların ardına gizlenenin, modern dünyada oluşmuş sanatçı kimliğinin, bağımsız dünya yalanını söyleyen efsaneden etkilendiğini düşünür.³⁴⁶

Gustave Flaubert, modern çağın başlangıcında “Hayat çok korkunç... Sanat dünyasında yaşayarak bundan sakınabiliriz” diyordu. Jean-Paul Sartre ise, hayatın anlamsız ve keyfi olduğunu, yaşamdan beklentimiz olmadan yaşamayı öğrenmemiz gerektiğini söylüyordu. İngiliz yazar Cyril Connolly ise, yabancılaşılmış kültürel ruhu özetliyordu:

“Batı bahçelerinin kapanma zamanıdır. Şu andan itibaren bir sanatçı sadece yalnızlığının yankılarıyla ve umutsuzluklarının kalitesine göre değerlendirilecek.”

Ontolojik güvensizlik üzerine yazan Colin Wilson “Yeni Varoluşçuluğa Giriş” adlı kitabında, yabancılaşma paradigmasına atıfta bulunuyordu.

Suzi Gablik, yaşamın “boşuna oluş hipotezi” hiçlik, yabancılaşma, yabancılaştırma gibi paradigmaların, baş vurduğumuz, sahip olduğumuz görüntünün önemli bir bölümünü oluşturduğunu söylüyor. Kansas City Art'da öğretmen olan Patricia Catto, bu zihniyeti

“kötü modernizm” olarak nitelendirir. Kendini yeniden tanımlama üzerine verdiği bir derste, öğrencilerine (sanatçı olsun ya da olmasın) topluluğa ait bir sorumluluktan muaf olduğuna inanmanın tehlikesinden bahseder. Bu hatırlatmanın ardından Gablik şöyle söyler: “Bizlere ise, dünyadan ve diğerlerinden ayrı, kendine özgü, öznel, ayrı olarak yaşamak öğretildi.”³⁴⁷ Bu bireysellik kavramı tamamen sanatsal kimliği yapılandırdı ve sanat görüşümüzü şekillendirdi. Binlerce kişiyle ortak proje yapan, Christo gibi bir sanatçının işlerinde bile, hala bu bağımsız bilinç, yalnız ve ayrı olma hissi hakimdir.³⁴⁸ Christo, Flash Art dergisi için yapılan röportajda şöyle diyordu:

“Sanat eseri irrasyonel ve belki de sorumsuzdur. Kimsenin buna ihtiyacı yok. İş tamamen benim tarafımdan karar verilmiş, çok büyük ve bireysel bir harekettir... Modern sanatın en büyük katkılarından biri, bireyselcilik kavramıdır... Sanırım sanatçı, yapmak istediği her şeyi yapabilir. Bu yüzden bir komisyonu asla kabul etmem. Bağımsız olmak benim için en önemli olandır. Sanat çalışmaları bir özgürlük çığlığıdır.”³⁴⁹

346 A.g.e, s.77

347 A.g.e, s.78

348 A.g.e, s.78

349 A.g.e, s.78

Christo'nun özgürlük çığlığı, batı düşüncesinin tüm modern geleneklerinde, felsefi ve siyasi olarak markalaşmaya devam eden, değişmeyen, günümüze kadar gelen manevi zorunluluktur.³⁵⁰

Suzi Gablik, Richard Serra'nın Tilted Arc (Eğik Yay) heykelinin, Manhattan'ın merkezindeki Federal Plaza'daki yerinden kaldırılmasına ilişkin, birkaç yıl süren yoğun tartışmaları hatırlatır. Hükümetin, Mimarlıkta Sanat Programı tarafından, 1981'de özellikle bu alan için tasarlanmış olan dev eğimli çelik, yerel ofis çalışanları tarafından, engelleyici nitelikte olduğu kanıtlanmıştı.³⁵¹

Resim 58: Richard Serra, Tilted Arc, 1981, sculpture, steel, (çelik) New York City (destroyed). Photo © 1985 David Aschkenas http://www.pbs.org/wgbh/cultureshock/flashpoints/visualarts/tiltedarc_big1.html)

ABD Eğitim Bakanlığı'ndan bir çalışan, o dönem şunları söylemişti: “Her gün ruhlarımızı kararttı, paslı çelik bir yığın haline geldi ve bizim için hiçbir cazibesi yoktu.

Sanatsal değeri olabilir ama burada değil... ve plazadaki bizler için lütfen bir iyilik yapın ve kaldırın.”

350 A.g.e, s.79

351 A.g.e, s.79

Serra'ya göre, işi kaldırmak onu yok etmekti. Serra, sözleşmenin ihlali ve anayasal haklarının ihlali nedeniyle dava açtı: Temmuz 1987'de, Federal Bölge Mahkemesi Serra'ya karşı karar verdi ve Mart 1989'da heykel kaldırıldı.³⁵²

Rıfat Şahiner, “Sanatta Postmodern Kırılmalar” adlı kitabında, Serra'nın bu işini şöyle değerlendirir:

“Post-minimalistlerin mekan ve uzam anlayışının büyük ölçekli arazilerden kentsel ortama sokulmasına dair etkili bir örnek oluşturabilecek bu yapıt, tedirgin edici bir duvar gibi tüm hareketleri sınırlamakta ve manipüle etmektedir... Serra, bu çalışmada Bronx'da bir sokağın tam ortasına yerleştirdiği çelik bir çemberle adeta Foucault'nun nitelediği geometrik kuşatılma şemasıyla oynamaktadır... Sanatçı, işi tam da böylesi bir kesişme için kurgulamakta ve adeta gündelik hayatın akışını kesintiye uğratan bu büyük çeIik duvarla gerek heykelin, gerekse kamusallık fikrinin yeniden gözden geçirilmesini sağlamaya çalışmaktadır. Güncel yaşamın akışında, herhangi birinin böylesi bir oluşumla karşılaşması, belki de bu bireyin kuşatılmışlığına dair irkiltici bir farkındalık yaşaması isteminin bir tezahürüdür.”³⁵³

“Tilted Arc” tartışmaları o dönemde sanatçıları düşünmeye zorlamıştı. Saf özgürlük ve radikal özerklik kavramlarına odaklanan ve daha sonra başkalarına, topluluğa ya da diğer insanlarla olan ilişkileri dikkate almadan, kamusal alana sokulan sanat, ortak bir yarara nasıl katkıda bulunabilirdi.³⁵⁴

Modern paradigmada, sanat kesinlikle dünyaya iyilik yapma iddiasından arınmış bir felsefeye sahipti. Heykeltıraş Chris Burden, “Kamusal sanatın ne olduğunu gerçekten bilmiyorum, ben sadece sanat yapıyorum... Kamusal sanat başka bir şey, sanat mı emin değilim, sanırım bunun bir sosyal gündem olduğunu düşünüyorum.” diyordu.³⁵⁵

Gablik'e göre, sadece tarafsız ve değer yargısız, hiçbir iç kısıtlama içermeyen estetikçilik, sanatın saygı gösterdiği sınırlara veya hizmet edebileceği topluluk hakkında, hiçbir şey ortaya koyamaz. Kendi değerinin ana kaynağı olduğunu düşününen modernist estetik, yaratıcı katılıma ilham vermez, aksine, ötekinin uzaklaşmasını ve değerinin düşmesine sebep olur. İlişkisel olmayan, etkileşimsiz, katılımcı olmayan bu yönelim,

352 A.g.e, s.79

353 Rıfat Şahiner, Sanatta Postmodern Kırılmalar, Ütopya Yayınevi, Ankara

354 A.g.e, s.79

355 A.g.e, s.79

merhamet gibi, kadınsı değerler gibi ihtiyaçları görme ve bunlara cevap vermeyi barındıramaz.³⁵⁶ Yalnız bir dahi olan sanatçı modeli, toplumla mücadele eden, sosyal etkileşimin faydalı ve iyileştirici rolü üzerine odaklanmamıza izin vermiyor. Filozof David Michael Levin'in “The Listening Self” adlı kitabında, “...Biz ve diğerlerinin birbirine geçme, bütün olma zorunluluğunu anlamalıyız, kendimiz, biz ve toplum, bu iç içe geçmişliğin zorlu inceliklerinin farkına varmalıyız.” demektedir.³⁵⁷ Kuşkusuz, dünyada ve kendi oluşumunda yalnız kalma duygusu, kültürümüzdeki sanatçılar için ortak bir deneyimdir. Nancy Fraser'ın “Unruly Practices” adlı kitabında belirttiği gibi:

“Tek taraflı ve romantik bireyselci bakış açısı... ayırt edilemeyen bir zemine karşı haykıran tek başına bir ses... Farklı bir ses olarak nitelendirilebilecek bir yanıt için yer yok. Etkileşim için yer yok.”³⁵⁸ Film yönetmeni Ingmar Bergman ise hislerini şöyle tarif ediyor: “Sanatçı, tecritini, öznelliğini ve bireyciliğini neredeyse kutsal kabul eder...

Burada birbirimizi dinlemeden ve birbirimizi ölüme terk ettiğimizi fark etmeden, yalnızlığımızla durup duruyoruz.”³⁵⁹

Yaşar Kemal, 1960'larda İdil dergisine yazdığı yazıda şöyle söylüyor:

“Bencilliklerinin içine gömülmüşler. Yalnızlıklarının karanlığındalar. Bir çeşit korkaklık.

Pısırıklığın beteri. Diri diri ölmenin başı. İnsanları diri kılan insanlara dünyayı sevdiren, insan olma onurunu duyuran, dünyaya, insanlara ilgilidir. İnsanlığın her haline, taşına toprağına ilgidir. Dışımızdakilere de içimizdekiler kadar, kendi asli dertlerimiz kadar ilgilidir. İnsan yalnız bir yaratıktır, diyorlar. İnsanlar çaresizlikte yalnızlar. Düzensizlikler yalnız bırakmış, kendi içine benine gömmüşler insanları. Yoksa İnsanların en büyük özelliklerinden biri de onları dünyaya sıkı sıkıya bağlayan bir şey de, yanlarına yönlerine ilgilidir. Kırk günlük yolda yaprak kımıldasa, sen burada ta yüreğinin başında duyarsın, diyen yanlış dememiş. Duyacaksın değil, duymak asaleti insanın içinde var olan bir şeydir.

Ya da var olması istenen bir şeydir. Ne çeşit olursa olsun, insanın yalnızlığını yarı yarıya indiren şey başkalarıyla dünyayla sıkı sıkıya ilgidir.

İnsanları kendi benine gömmek, kulesine çekilmesini sağlamak için dünya kuruldu kurulalı her şey yapılmış. Dünyayı gemisini kurtaran kaptandır, düşüncesine sürüklemişler. Cümle felaketlerde buradan çıkmışa benzer. Biliyorum, sosyal politik zorunluluklar, tarihsel gelişmeler bunun başka türlüsünün olmayacağını söylüyor.

Söylüyor ya insanlar bunun başka türlü olması için her zaman diretmişler. Diretiyorlar da... bunları bir yana bırakalım da, insanın başka insanlarla ilgisini yitirişinin acısına, küçüklüğüne bakalım. Bir yerde insanlar aç sefil, duymayanı ilgilenmeyeni çok. Bir yerde

356 A.g.e, s.80

357 A.g.e, s.80

358 Suzanne Lacy, Mapping The Terrain New Genre Public Art, Bay Press, s.80

359 A.g.e, s.80

zulümler oluyor, insanlar aşağılatılıyor aldırmayanı çok. Sanki insanın onuru orada zedeleniyor da burada kendisi sağlam kalıyor. Bir insanın düşkünlüğü her insanadır. Bu gerçeğe sırt çevirenler devekuşundan da beter olduklarının farkındalar mı? ”³⁶⁰