Bilgilendirici (Bilgi Veren) Metin

Bilgilendirici metinler okuyucuya belirlenen herhangi bir konu hakkında bilgi vermek veya konuyu betimlemek amacıyla oluşturulmuş metinlerdir (Günay, 2001, s.166). Bu metinlerin temel niteliği herhangi bir konunun tanımlanması, sınıflanması,

karşılaştırılması ya da farkının gösterilmesidir (Weaver ve Kintsch, 1991, s.238). Son yıllarda eğitim sürecinde ve okullarda bilgilendirici metin yapılarının öğretiminin önemli olduğuna dikkat çekilmeye başlanmıştır (Moss, 2004, s.710). Bunun öncelikli sebebi “bilgi çağı” olarak adlandırılan günümüzde, öğrencilerin bilgi edinme ihtiyacının artmasıdır. Ayrıca son yıllarda yaygınlaşan standartlaştırılmış okuduğunu anlama testleri büyük oranda bilgilendirici metinleri kullanmaktadır.

Öğretici nitelikli metinlerin temel amacı, okurun bilgi dağarcığını zenginleştirme, gerçek hayatta kullanılabilecek bilgileri iletmedir (Özdemir, 1995, s.36-37). Üzerinde anlaşılmış tek bir yapı ve sınıflama olmamasına rağmen bilgilendirici metinler altı ana başlık altında incelenmektedir:

1.Listeleme-Tanımlama 2.Kronolojik sıralama 3.Açıklama

4.Karşılaştırma ve kıyaslama 5.Problem çözme

6.Sebep-sonuç ilişkisi (Gunning, 2005, s.328; Akyol, 2008, s.168).

Kronolojik sıralamaya dayalı metinler, cümle ve paragraf bağlantılarını “birinci, ikinci, önce, sonra, izleyen, önce gelen, ilk olarak, sonunda vb.” kelimelerle sağlar. Bu tür metinlere çoğunlukla Sosyal Bilgiler ve Tarih dersi kitaplarında rastlansa da bu yapıdaki metinlerle her yerde karşılaşmak mümkündür. Metnin yapısı işlenen konuyu sıralamayı ve konu bütünlüğünü sağlayacak düzenle vermeyi amaçlar. Anlamanın gerçekleşebilmesi için metin içinde gerçekleştirilen aşamalı anlatıma dikkat etmek gerekir.

Tanımlayıcı ve açıklama yapan metinler genel olarak insanlar, nesneler ve yerlerin özelliklerini işler. Kronolojik sıralamalı metinlerle benzer özellikler gösterse de tanımlayıcı metinlerde birden çok ana fikre yer verilebilir. Yazar gerçekleştirdiği tanımlamanın özünü değiştirme amacı gütmez. Kavramlar, kişiler, eşyalar, mekânlar vb. bu tür metinlerin konusu olabilir.

Sebep sonuç ilişkisine dayalı metinlerde ele alınan sorunun nedenleri ve çözüm önerileri üzerinde durulur. “Bundan dolayı, bunun için, bunun sonucu olarak vb.” kelimeleri kullanılarak sebep sonuç ilişkisi kurulmaya çalışılır.

Karşılaştırma ve kıyaslama türü metinlerde “benzer olarak, farklı olarak, karşılaştırdığımızda, buna rağmen, bunun yerine, veya vb.” kelimeler kullanılarak ele alınan en az iki unsur arasında karşılaştırma yapılır.

Problem çözmeye dayalı metinlerde ortaya konulan problemin çözümü için çeşitli yollar önerilir ve okuyucunun bir sonuca ulaşması sağlanır (Gunning, 2005, s.328-329; Akyol, 2008, s.168-181).

Bilgilendirici metinlerde kullanılan dil “duygusal ve çağrışımsal” bir nitelik taşımaz. Metin yapısı olarak okuduğunu anlama becerisini kazanmış her bireyin bu metinlerden aynı anlamı çıkarması, gerektiğinde hayatına uyarlayabilmesi beklenir (Özdemir, 1998, s.30). Ancak bazı durumlarda bilgilendirici metinlerde bilgi verme, gerçeği yansıtma işlevlerinin yanında sanat ve simgesel işlevler de ön plana çıkarılabilir (Günay, 2001, s.173-174). Örneğin bir romanda yapılan dağ betimlemesinde dağ hakkında bilgi verilirken estetik ve sanat işlevi de geri plana atılmamış olabilir.

Bilgilendirici metinlerde kullanılan kelimeler büyük oranda herkesçe bilinen somut anlamlarıyla kullanılırlar. Konu çoğunlukla gerçek dünyadaki nesne, varlık ve ilişkilerle ilgilidir (Özdemir, 1991, s.20-21). Mantık örgüsü içinde gelişen ve açıklamaya dayanan bir anlatım biçimi ağır basar.

Eğitim sürecinde kullanılan ders kitapları büyük oranda bilgilendirici metinlerden oluşur (Weaver ve Kintsch, 1991, s.230). Bilgilendirici metinlerin yapı farklılıkları sebebiyle öğretim sürecinde dikkatin farklı unsurlara çekilmesi ve doğru anlama becerisinin kazandırılması için uygun bir öğretim programının izlenmesi gerekir. Bilgilendirici metinlerde kelime, cümle ve paragraf düzeyinde anlam çalışmaları yaptırılmalı, ana ve yardımcı fikirlerin tespit edilmesine ağırlık verilmelidir (Akyol, 1999-b, s.7; Akyol, 2008, s.168). Belirlenen fikirlerin ötesinde, anlam birimlerindeki yazarın konuya bakış açısını doğru olarak belirleyebilmek de anlamayı etkiler. Bu sebeple konu ve açıklanan fikirler yanında bakış açısına da dikkat edilmelidir (Özdemir, 1995, s.66-92; Özdemir, 1998, s.45-47).

Okuduğunu anlama sürecinde bilgilendirici metinlerin kavranması ve bu becerinin gelişmesi öyküleyici metinlerden daha sonradır. Bilgilendirici metinler yapıları gereği daha büyük ve farklılaşan bir şema yapısına sahiptir. Bu yönüyle okuma ve okuduğunu anlama sürecine yeni başlayan bireylerde bu şemaları

tamamlayacak ön bilgiler henüz oluşmamıştır. Ayrıca öyküleyici metinlerdeki karakter, olay örgüsü, problem ve çözüm süreçleri bilgilendirici metinlere oranla okuma esnasında daha tahmin edilebilir niteliklere sahiptir. Bilgilendirici metinleri anlama sürecinde yazarın metnin yapısında düzenlediği ana fikir ve bakış açısı önem kazanır (Gunning, 2005, s.327). Ön bilgilerin ve şemaların okumayı yeni öğrenen bireylerde oluşmamış olması bilgilendirici metinleri anlama ve hatırlama düzeylerini de etkiler. Yapılan araştırmalar en az orta düzeyde ön bilgilere sahip okurların bilgilendirici metinlerden daha çok faydalanabildiklerini ortaya koymaktadır (Wolfe ve Mienko, 2007). Đlk yıllarda bilgilendirici metin yapısıyla yeni karşılaşan öğrenci bu türdeki metinlerin açıklama, tanımlama, karşılaştırma vb. gibi farklı nitelikleri sebebiyle de bu metinleri anlamada ve metne ait şema oluşturmada zorlanırlar. Zaman ilerledikçe bu yapılar daha iyi öğrenilir. Englert ve Thomas (1987) 4, 6 ve 7. sınıf öğrencileri üzerinde gerçekleştirdikleri araştırmada bilgilendirici metin yapısının en iyi 7. sınıf öğrencileri tarafından kavrandığını, bu sınıftaki öğrencilerin metne karşı daha duyarlı olduklarını ve metin yapısını daha iyi kavradıklarını ortaya çıkarmışlardır (Williams vd., 2004, s.131). Daha erken yaş gruplarında yapılan çalışmalarda da bilgilendirici metin yapısının öğretilmesinin anlama sürecini olumlu yönde etkilediği sonucuna varılmıştır (Hall vd., 2005; Gregg ve Sekeres, 2006). Bilgilendirici metinlerde kullanılan yapı özelliklerinin farklılaşması öğretimini de zorunlu kılmaktadır. Öğrencilerin bu farklılıkları görebilmesi ve anlam birimlerini fark edebilmesi anlamayı kolaylaştıracaktır.