Bilgi Kiplikleri (Epistemic Modality)

KonuĢur bir önerme karĢısında, sözcesine bilgi birikimlerinden, duyularından (görsel, iĢitsel, algısal vb.), bakıĢ açısından beslenerek birtakım izler bırakmaktadır.

Bu izler bilgisel ya da kanıtsal değer taĢıyan ifadelerin dildeki karĢılıklarıdır. Bilgi kipliği (epistemic²⁵ modality) olarak adlandırılan bu kiplik kategorisi kiplik sınıflandırmalarının temelinde yer alır ve yükümlülük ve kök kipliği ile zıtlaĢır.

Yükümlülük denilen kip kategorisinin aksine bilgi kipinin kaynağını bilgiler;

dolayısıyla çıkarımlar, tahminler, olasılıklar, Ģüpheler, belirsizlikler; görsel, iĢitsel, duyumsal vb. delil tabanlı yorumlar oluĢturmaktadır. Bilgi kipi, dünyanın konuĢur tarafından algılanıp yorumlanması esasına dayanmaktadır ve tüm gücünü konuĢurun zihninden alır. KonuĢurun söylediklerinin dıĢ dünyada mutlaka bir karĢılığı vardır.

Bu karĢılık doğruluk-doğru olmama, gerçeklik-gerçek olmama ayrımlarına dayanmaktadır.

Birazdan yağmur yağacak cümlesinde konuĢur, konuĢma anında yağmurun yağdığına tanık olmamıĢtır; fakat havadaki birtakım değiĢiklikler onun için yağmur yağacağının habercisi niteliğindedir ve konuĢur çevresinde olup bitenleri yorumlayarak bir tahminde bulunmaktadır. Bu yorumlama iĢleminde havanın bulutlu, rüzgârlı veya kapalı olması gibi durumların etkisi olabilir. KonuĢur bu cümleyi kurarken daha önceki tecrübelerinden de yararlanmaktadır. ĠĢte tüm bunlar konuĢurun bilgisel delillerden veya tecrübelerden birini (veya birkaçını) kullanarak tahminde bulunmasına olanak sağlamaktadır.

Bilgisel kipliklerin verdiği anlamların kök kipliklerininkinden daha soyut/genel olduğunu söyleyen Papafragou, kipliklerdeki izin anlamları aynı zamanda beklenti de içermektedir: Eğer bir konuĢur birine bir Ģeyi yapması için izin veriyorsa karĢısındakinden o iĢi yapmasını bekler. Benzer Ģekilde, gereklilik (obligation), beklenti belirtmek için kullanılabilir: Eğer konuĢur Senin gitmen gerek (you ought to go) anlamında Sen gitmelisin (you must go) derse, böyle bir cümle

25 “Epistemic” terimi Yunanca bilgi (knowledge) anlamındaki kelimeden gelmektedir (Kiefer 2009:

180).

20 gitmesi gerektiği gerçeğine inanılan birini iĢaret edebilir. Bilgisel anlamda bir değiĢiklik yapıldığı zaman kipsel ifadeler görece daha güçlü öznel vurgular kazanmaya devam edebilir. Papafragou, Sen gitmelisin (you must go) gibi bir cümlenin bilgisel bir anlam taĢımadığını ve böyle bir anlama da izin vermediğini dile getirmektedir (Papafragou 2000: 146).

Bilgi kipi, önermenin bilinen ya da inanılan doğruluk değeri ile ilgilidir (Hogeweg vd. 2009: 7). Söz konusu doğruluk değerine atıfta bulunan bilgi kiplikleri;

tahmin, çıkarım, olasılık, Ģüphe, varsayımda bulunma, kesinlik-kesin olmama durumu, delile dayalılık gibi pek çok bilgisel anlam alanına iĢaret eder. Nuyts, bu kategorinin tahminin yanı sıra konuĢur tarafından cümle içinde ifade edilen Ģartların gerçekleĢme olasılığını yani Ģartların olabilirlik (probability) derecesini ifade ettiğini söylemektedir. Gerçek Ģartlar olasılığın derecesini değiĢtirebilir; yükseltebilir. Bu da önermeyi mutlak kesinlikten nötr bir olasılığa doğru götürebilir. Nuyts‟ın aĢağıda vermiĢ olduğu örneklerdeki gibi olabilirlik a‟da bir kipsel yardımcı ile b‟de kipsel zarf ile belirtilmektedir (Nuyts 2006: 6).

a. Someone is knocking at the door. That will be John. „Biri kapıya vuruyor. Bu, John olacak.‟

b. This manuscript is damned hard to read. Maybe some more light can help. „Bu el yazısı okumak için fazlasıyla zor. Belki biraz daha ıĢık yardımcı olabilir.‟

Palmer‟ın kiplik sınıflandırmasında önerme kipliği‟nin (propositional modality) iki alt kategorisinden biri olarak yer alan bilgi kipliği diğer araĢtırmacıların sınıflandırmalarına göre delile dayalılık kipliğinden ayrılmıĢtır. Yalnızca şüphe, çıkarım ve tahmin (speculative, deductive, assumptive) anlatımlarını yansıtan bilgi kipliği konuĢurun önermenin gerçeklik değeri hakkındaki düĢüncelerini, yargılarını içermektedir. Ona göre bilgi kipliğini delile dayalılık kipliğinden ayıran en önemli nokta, delile dayalılık kipliğinin gerçeklik durumuna sahip deliller göstermesidir (Palmer 2001: 8). Hâlbuki bilginin önemli iĢaretleyicilerinden olması bakımından delile dayalılık kipliğinin de bilgi kipliği içinde yer alması gerekmektedir.

21 1.2.1.2. Yükümlülük Kiplikleri (DeonticModality)

AraĢtırmacılara göre yükümlülük kipliği (deontic²⁶ modality), bilgi kipliğinin karĢısında yer almaktadır. KonuĢur önermeye dair yorumda bulunmaz; yalnızca izin, istek, gereklilik, yeterlilik, emir, rica gibi anlam alanlarına atıfta bulunur.

Yükümlülük kipi bir tarafıyla konuĢurun kendinden veya baĢka bir otoriteden gelen emirsel (istek, rica, gereklilik, yalvarma vs.) bir yaptırım gücüne sahipken diğer tarafıyla da hakkında söz söylenen kiĢinin (konuĢur ya da bir baĢkası olabilir) sahip olduğu güç‟le alakalıdır. Bu güç daha çok bir Ģeyi yapabilme yeterliliği olarak adlandırılır.

Kipsel mantığın iki temel kavramından biri olan zorunluluk (necessity), yükümlülük kipinin özünü teĢkil etmektedir. Gerçek dünyada bir olay ya vardır ya da yoktur. Var olmayan olay olasılıklar dünyasının bir üyesidir, bilgiler yoluyla ortaya konabilir. Gerçek dünyada var olan bir olaysa zorunlu olarak doğrudur ve bilgilerden beslenmesine gerek yoktur. Yükümlülüğün temelinde yer alan zorunluluk unsuru, konuĢurun sunduğu önermeyle ilgili olarak karĢısındakini ya da kendisini bir iĢi yapmaya mecbur bırakması/istekte bulunması ya da karĢısındakine sorumluluk yüklemesi anlamına gelmektedir.

a. Derhal çocuk buraya gelsin.

b. Çocuk buraya gelmeli.

c. Çocuk buraya gelmek zorunda.

d. Keşke çocuk buraya gelse.

e. Çocuk buraya gelebilir.

Yukarıdaki cümlelerin hepsi yükümlülük alanına girmektedir. a‟da emir, b‟de gereklilik, c‟de zorunluluk, d‟de istek, e‟de hem izin hem de yeterlilik (bağlama göre değiĢebilir) anlamı vardır. Yükümlülük kipini bilgi kipinden ayıran en temel özellik, yükümlülük kipinde konuĢurun sözcesini delillendirmek veya her türlü bilgisel bir kaynaktan beslenmek zorunda olmamasıdır. Bu kategori tamamen istek veya zorunluluk temellidir ve bu istek veya zorunluluk içsel veya dıĢsal bir otoriteden gelmektedir.

26 Bu kelime Yunanca zorlayıcı, bağlayıcı anlamındaki deon‟dan türemiĢtir.

22 Yükümlülük kipliğine, hareket kipliği‟nin (dynamic modality) yanında yer veren Palmer (2001), bu iki kiplik kategorisini olay kipliği (event modality) adını verdiği bir üst kategori altında sıralamaktadır. Papafragou, bilgi kipliğinin, genel olarak, var olan delillerden yararlanan çıkarımın olasılık veya gereklilikle ilgili olduğunu söylemektedir. Yükümlülük kipliği ise zorunluluk ve izin gibi ahlaki sorumluluk taĢıyan kılıcı tarafından gerçekleĢtirilen eylemlerin gereklilik ve olasılığı ile iliĢkilidir²⁷ (Papafragou 2000: 3) ve bir olayı meydana getirmek için zorlayan içsel veya dıĢsal gücün farklı derecelerini belirtir. Yükümlülük kipliği daha güçlü baskı anlamındaki bir kipsel alanı gösterir (Bhat 1999: 64). Bu kategori tamamen bir Ģeyler yapmaya zorunlu olma veya bir Ģeyler yapmak için izin verme gibi sosyal bakıĢ açılarıyla ilgilidir. (Hogeweg vd. 2009: 7).

Boland, kipin özünü yükümlülüksel bir kaynağa bağlayan kipsel ifadelerin;

yüklemin, hükmün veya önermenin üzerinde kapsama sahip olduğunu düĢünmektedir. Ona göre kapsam yüklemse, belirli bir katılımcı kiĢisel yükümlülük otoritesinden dolayı engellenmemiĢ, niyet edilmeyen, beklenilmeyen veya bir Ģeyi yapmaya zorlanmamıĢtır. Kapsam hükümse bir olay genel bir kural veya kanun gibi genel yükümlülük otoritesinden dolayı engellenmemiĢ, niyet edilmeyen, beklenilmeyen veya gerçekleĢmeye zorlanmamıĢtır. Olayın meydana geliĢi ilgili katılımcılardan bağımsızdır. Kapsam önermeyse, konuĢur önermesel içerikle ilgili tavrını ifade eder (Boland 2006: 77).

Yükümlülük kipi, içinde gerçekleĢmemiĢlik barındırmaktadır. KonuĢurun muhatabına yönelik hareket veya tavırlarında ya da hakkında konuĢtuğu önermenin bir sonraki adımına doğru yaklaĢım söz konusudur. Narrog da yükümlülük kipinin, bağlamsal ve zihinsel durumlar olarak, gelecek odaklı (future-ortiented) olduğunu düĢünmektedir (Narrog 2008: 290). Ödevini hemen yapmanı istiyorum, Ayakkabınla içeri girebilirsin cümleleri henüz gerçekleĢmemiĢ; fakat gerçekleĢme potansiyeli olan ve sözün söylendiği kiĢiyi harekete geçirecek niteliktedir. Aynı zamanda yükümlülük kipliklerinin belirttiği durum veya olayların gerçekleĢme olasılığı bilgi kipliklerinin belirttiklerinden daha yüksektir ve önermeler gelecekte gerçekleĢecektir.

27 Papafragou, bu tanımları Lyons (1977), Kratzer (1981) ve Palmer (1986, 2001)‟dan almıĢtır.

23 Yükümlülük kipinin, bazı kaynak ve nedenlere dayandığını söyleyen Kiefer, bu kaynağın bazı kiĢiler veya kurumlar olabileceği gibi ahlaki veya yasal prensiplerden ĢekillenmiĢ olabileceğini dile getirmektedir. Ona göre filozoflar yükümlülük kipi tartıĢmalarında temel olarak ahlaki gereklilik, görev ve davranıĢ kuralları gibi kavramlarla ilgilenmiĢlerdir. Fakat gereklilik kavramının kültür temelli olduğu, çeĢitli Ģekillerde sınıflandırılabileceği ve farklı kültürlerde yaptırım Ģekilleri ve kabuller olarak ayrılmıĢ olduğu söylenebilir (Kiefer 2009: 184). Böylece yükümlülük kipinin temelini oluĢturan sosyal, ahlakî, içsel-dıĢsal tüm kurallar, gelenekler, görenekler, yasalar ve bunların toplumda algılanma biçimleri kültürden kültüre değiĢiklik göstermektedir. Bu sebeple her dilde birbirinden farklı yükümlülük kiplikleri bulunabilmektedir. Kiefer‟in aĢağıda yer alan cümleleri yükümlülük kipliğinin zorunluluk ve yükümlülük temeline dayandığı tezini örneklemesi bakımından önemlidir. a sözcesi gereklilik; b sözcesi ise izin ifade etmektedir:

a. John şimdi ayrılmalı. „John ayrılmak zorunda.‟

b. John şimdi ayrılabilir. „John‟un ayrılmasına izin verilmiĢ.‟

(Kiefer 2009: 180).

Katılımcı harici kiplik kategorisi yükümlülük kipliğine çok yakın olarak düĢünülmektedir. Katılımcı harici olasılık ve zorunluluk, durumların fiziksel koĢulları içinde tamamen içseldir. Auwera ve Plungian (1998), yükümlülük kipinde olasılık ve zorunluluğun bir kiĢi veya kurum tarafından empoze edildiğini söylerken olayın katılımcısından kaynaklı veya katılımcının içsel özelliklerinden gelen durumları göz ardı etmektedir. Auwera ve Plungian, katılımcı harici kiplik kategorisini yükümlülük kipliğine çok yakın bulmakta; Nuyts ise kök kipliği (root modality) ile olan benzerliğine dikkat çekmektedir (bk. 1.1.1.4. Kök Kiplikleri).

Oysaki kök kipliği daha kesin ve zorlayıcı yapılanmaları belirtmektedir. Ona göre konuşur odaklı kiplik (speaker oriented modality) denilen kiplik kategorisi yükümlülük kipliğinin bir parçasıdır (Nuyts 2006: 7).

24 1.2.1.3. Hareket Kiplikleri (Dynamic Modality)

Kimi kaynaklarda bağlı kiplik veya içsel kiplik olarak adlandırılan hareket kipliği, Nuyts‟a göre eylemi gerçekleĢtiren katılımcılıya²⁸ bir kapasite yüklemesi olarak nitelendirilmektedir (Nuyts 2006: 2). Daha çok katılımcının bir iĢi yapabilmedeki yeterliliği olarak algılanabilen bu kategori, katılımcının içsel özelliklerinden ve doğasından gelen yeterliliklerinin tümünü iĢaretleyen kiplik kategorisidir. Bu yeterlilikler doğuĢtan kiĢide var olabildiği gibi sonradan edinilmiĢ de olabilir. Burada önemli olan eylemi gerçekleĢtiren kiĢinin bir Ģeyi yapabilme yetisinin var olmasıdır.

a. Bir saat içinde üç çeşit yemek yapabilir.

b. Sana güveniyorum, keman çalmayı öğrenebilirsin.

Her iki sözcede de katılımcının bahsi edilen eylemleri (a‟da yemek yapma, b‟de keman çalma) yapabilme becerisi söz konusudur. Her iki sözcenin yükleminde kullanılan -Abil- eki katılımcının yeterliliğini iĢaretleyen kiplik olarak görev yapmaktadır. Aynı Ģekilde Palmer, John şimdi içeri girebilir ve John şimdi içeri girmeli cümleleri üzerinden izin ve zorunluluk anlamlarını göstermektedir (Palmer 2001: 10).

Hareket kiplikleri, katılımcının iç dinamiklerini vurgulamaktadır. Burada, dıĢ otorite yerine iç otorite denilen katılımcı odaklı bir yönlendirici merkezdedir.

Yükümlülük kipliği ile hareket kipliğinin dıĢ ve iç otorite ölçütüne göre ayrıldıkları görülür. Ders çalışmam gerek cümlesinde ders çalıĢma gerekliliği konuĢurca belirlenmiĢtir. KonuĢur için dıĢarıdan herhangi bir baskı söz konusu değildir.

Eylemin yapılmasını ve gerçekleĢmesini etkileyen tamamen içsel etkenlerdir.

1.2.1.4. Kök Kiplikleri (Root Modality)

Temel kiplik ayrımlarında bilgi kiplikleri ile birlikte en çok kullanılan kiplik kategorilerinden biri de kök kipliğidir. Yükümlülük kipliklerinin yanı sıra kimi araĢtırmacının katılımcı harici kiplik olarak yorumladığı bu tür, daha çok gereklilik temeline dayanmaktadır. Bilgi kipliğinin aksine olası ve farazi durumları

28 Katılımcı (participant) terimi, yapılan eylemden etkilenen veya kendisine verilen emir, yüklenen sorumluluk ya da içsel koĢulları doğrultusunda bir eylemi gerçekleĢtiren kimse, anlamında kullanılan bir kavramdır. Bu terimin yerine kimi zaman eyleyici ya da kılıcı (agent) kelimesi de kullanılmaktadır.

25 belirtmemekte; katılımcıya etki eden gücü veya katılımcının içsel hareket ve kararlarını yansıtmaktadır. Bu yüzden olmuĢ veya olası/farazi olanla ilgilenmez.

Aslında kök kipini yükümlülük kipinden ayırmak mümkün değildir; fakat Nuyts bu kategorinin, yükümlülük kipliğinden daha etkili ve baskın güç dinamiklerine ve engellere dayandığını söylemektedir (Nuyts 2006: 7). AĢağıda yer alan her iki sözcede de konuĢur eylemlerin gerçekleĢmesi için zorlamada bulunmaktadır.

a. Birazdan gösteri başlamalı.

b. Bu ödev akşama kadar bitecek.

Sweetser kök teriminin birincil olduğunu söyler. Bilgi kipinin yükümlülük kipine göre sonradan ortaya çıktığını ve bu bakımdan ikincil olduğunu söylemektedir. Bilgi kiplikleri ikincil anlam vermektedir. Bu bakımdan birincil olan, bilgi kipliği dıĢındaki kipliklerdir. O da kök kipliklerine iĢaret etmektedir (Sweetser 1990: 64).

1.2.1.5. Olay Kiplikleri (Event modality)

Palmer, önerme kipliği ile birlikte diğer bir temel kiplik kategorisi olarak incelediği olay kipliğini yükümlülük ve hareket kiplikleri Ģeklinde iki alt gruba daha ayırmaktadır (Palmer 2001: 70). Olay kipliği, hem kaynağı sosyal, ahlakî kurallardan, gelenek, görenekler ve yasalardan gelen yükümlülüksel iĢaretleyicileri içermekte hem de katılımcının tamamen içsel dürtülerinden ve doğasından gelen (katılımcının karĢı tarafa ya da karĢı tarafın katılımcıya diktesini içermeyen) hareketlerinin dilsel yansıması olan kipsel alanı belirtmektedir.

Yükümlülük ve hareket kiplikleri, gerçekleĢmemiĢ olaylara atıfta bulunur. Bu olaylar, gerçekleĢmemiĢ; ancak gerçekleĢme potansiyeli bulunan ve bulunabilen olaylardır ve bu nedenle olay ya da hareket (event) kipi olarak adlandırılır. Hareket ve yükümlülük arasındaki temel fark, hareket kipinde Ģartlandırma faktörleri özne olarak belirtilen kiĢinin dıĢındayken (özne, hareket etmesine ya da eylemde bulunmasına izin verilen, emredilen vs. kiĢi konumundayken), yükümlülük kipinde bu faktörlerin içsel durumda olmasıdır (özne, eyleme geçebilen ya da eyleme geçme isteği olabilen vs. kiĢi konumundadır). Hareket kiplikleri, öznenin var olan yeterliliğinin olduğu genel durumlar için de kullanılmaktadır ve kiĢisel ilgiden gelen yetenek veya istekle ilgilidir. Ayrıca Palmer‟a göre yükümlülük kipi genellikle

26 konuĢurdan gelen (baĢka kiĢiler, yasalar, kurallar da olabilir) otoriteye dayanır.

KoĢulsal etmenler kiĢisel iliĢki dıĢındadır. Yükümlülük kipi dıĢsal bir kaynaktan çıkmıĢ zorunluluk ve izinle iliĢkilidir (Palmer 2001: 9, 70).

Olay kipliği ile ilgili örnekler Ģu Ģekilde sıralanabilir:

a. Sevgi şimdi eve gelebilir.

b. Sevgi şimdi evde olmak zorunda.

c. Sevgi şimdi eve gelmeli.

d. Sevgi araba kullanabilir.

e. Sevgi şimdi eve gelse iyi olurdu.

a‟da izin, b‟de gereklilik, c‟de yükümlülük, d‟de yeterlilik ve e‟de istek kiplikleri kullanılmıĢtır. Ġlk üç sözcede eylemin katılımcısından bağımsız durumlar söz konusudur. a‟da Sevgi‟nin eve gelmesinde bir engel olmadığı anlaĢılmakta; bu yüzden kendisine verilen izin vurgulanmaktadır. b ve c‟de eylemi gerçekleĢtirecek olanın yapması gerekenler gösterilmektedir. d, katılımcının bir konuda yeterliliğine;

e ise katılımcı değil de konuĢurun bir beklentisi, isteğine iĢaret etmektedir.

1.2.1.6. Mantıksal Doğruluk Kiplikleri (Alethic Modality)

Mantıksal doğruluk kipliklerinin anlam alanı, genel olarak bilgi kipliklerininkine çok yakın tutulmaktadır; fakat doğruların doğası bakımından bilgi kipinden ayrılmaktadır. Bu kategori, nesnel bilgiyi kovalar. Önemli olan dünyada ve her koĢulda gerçek olan bilgidir. Nuyts‟a göre doğruluk kipi, önermenin doğruluğu ile ilgilenir. Önemli olan sunulan önermenin gerçek dünyada doğru olup olmadığıdır.

Bilgi kipliği, bilmenin durumları‟nı (modes of knowing); doğruluk kipliği ise doğrunun durumları‟nı (modes of truth) iĢaretler. Mantıksal doğruluk kipliklerinin belirttiği, dünyadaki doğruluktur; oysaki bilgi kiplikleri bireyin zihnindeki doğruyla ilgilenir (Nuyts 2006: 8). Papafragou‟ya göre mantıksal doğruluk kipinin bilgi kipi ile paylaĢtığı ortak nokta, önermelerin gerçekliğidir. Zihinden bağımsız soyut önermeleri içermesi bakımından mantıksal doğruluk kipi farklıdır. Buna karĢın bilgisel kavramlar, kılıcının zihinsel yaĢamı içindeki katılımcı olarak iĢlem görmüĢ önermelerle iliĢkilidir (Papafragou 2000: 81).

Hoye mantıksal doğruluk kipini zorunlulukla veya önermenin olası doğruluğu ile ilgilendiğini belirtmektedir. Mantıksal doğruluk kipi, bilgi kipine, bilgi kipinin

27 diğer türlere olan iliĢkisinden daha yakın bir noktadadır: Alfred bekârdır, dolayısıyla evli değildir (Hoye 1997: 48).

Doğruluğun durumlarıyla ilgilenen mantıksal doğruluk kipi von Wright‟a göre bir önermenin doğru ya da yanlıĢlığı ile ilgilenir. Bir önerme zorunlu olarak, muhtemelen veya bir ihtimal doğruyu belirtmekte ya da bir önerme kesin olan Ģeyin içinde zorunlu olarak, muhtemelen veya bir ihtimal Ģimdiyi belirtmektedir. (von Wright 1951: 1, 8).

Kerimoğlu‟nun verdiği örnekler mantıksal doğruluk kipliği ve bilgi kipliği arasındaki ayrımın görülmesi için yeterli olacaktır:

a. Ankara kesinlikle Türkiye‘nin başkentidir.

b. Fenerbahçe kesinlikle Türkiye‘nin en büyük takımıdır.

a‟daki gerçeklik, konuĢur odaklı gerçeklik yanında konuĢur dıĢında da bir gerçekliğe sahiptir. Önemli olan konuĢurun bilgisinin dünya bilgisiyle uyuĢup uyuĢmadığıdır. b‟de konuĢuru merkeze alan bir değerlendirme vardır ve bilgi kipi olarak kesinlik bildirmektedir. KonuĢur önermesinin doğruluğu konusunda bilgi ve güven eksikliği yaĢamamaktadır. Kerimoğlu‟na göre mantıksal doğruluk kipliği, konuĢurun bilgi ve güveniyle yetinmez, önermenin gerçekliğini sorgular (Kerimoğlu 2011: 136).

1.2.1.7. Söz Edimi Kiplikleri (Speech-Act Modality)

Söz edimi kipi, kipliklerin temel çokanlamlılığına dayalı yaklaĢımla ortaya çıkmıĢ yeni bir kategoridir. Ġlk defa Sweetser (1990) tarafından ileri sürülmüĢtür.

Papafragou‟ya göre güç-dinamik kavramları kök kipliğini meydana getiren dıĢ dünyaya uygulanmıĢtır ve bilgi kiplikleri zihinsel süreçlerin soyut dünyadaki örnekleridir. Söz edimi kipi ise güç dinamiklerinin daha ileri bir eĢleĢmesi olarak ileri sürülmüĢtür. KonuĢur veya katılımcı bir eylemi gerçekleĢtirmeye mecbur bırakılmıĢ ya da o eylemden yasaklanmıĢtır (Papafragou 2000: 123, 124).

Emeksiz‟e göre ise literatürde kiplikler arası geçiĢim daha çok bağlam bağımlı bir dilsel olay olarak ele alınmakta ve çok anlamlılık daha çok edimsel bir düzlemde yorumlanmaktadır. Örneğin, yükümlülüğün iĢlevi bir edicinin yaptırımla, öneriyle veya istekle bir edimin gerçekleĢtirilmesini sağlamaktır. Bu açıdan kiplik bir söz eylem gibi ele alınabilir ve yükümlülük kipliklerinin edimsel (performative)

28 olduğu iddia edilebilir. Yine Emeksiz dünya bilgisinin film izlemenin zevk için yapıldığını bu nedenle zorunlu olarak yerine getirilebilecek bir eylem olmadığını söylediğinin altını çizmektedir (Emeksiz 2008: 61). Kısaca, söz edimi kipinin, anlamla ve daha fazla olarak da konuĢur ve konuĢurun ne söylediği arasındaki iliĢki ile ilgili olduğunu söyleyen Hoye, bu kategorideki kipliklerin, cümlenin temel ve anlamsal türleri söz, soru, emir ve ünlemi içine aldığını belirtmektedir (Hoye 1997:

53).

1.2.1.8. Ġç Katılımcılı Kiplikler-DıĢ Katılımcılı Kiplikler (Participant-Internal Modality–Participant-External Modality): Katılımcı Odaklı Kiplikler (Participant-Oriented Modality)

Ġç katılımcılı kiplik kategorisi, tamamen eylemi gerçekleĢtirecek olanın içsel durumunun yansımasını verir. Resim yapabilirim, Seni görmem gerek gibi sözcelerde eylemi gerçekleĢtirecek olan katılımcı bütünüyle kendi dünyasında var olan zorunluluk veya yeterliliği belirtir. Bu yönüyle iç katılımcılı kip, hareket kipi ile özdeĢ tutulabilir.

DıĢ katılımcılı kiplikler ise eylemi gerçekleĢtirecek olanın dıĢsal koĢulların yönlendirmesiyle ortaya konan hareketlerini gösterir. Burada söz konusu olan katılımcının dıĢsal faktörler altında eylemde bulunmak zorunda olmasıdır. Hemen içeri girmelisin. Yarına kadar elindeki belgelerle iş başvurusunda bulunabilirsin cümlelerinde eylemi gerçekleĢtirenin dıĢında koĢullar söz konusudur.

Boland‟a göre katılımcı odaklı kiplik kök kipliğine yakındır (Boland 2006:

77). Katılımcı odaklı kiplik zorunluluğu empoze etme, yasaklama, baskılama eylemine vurgu yapmaktadır. Dolayısıyla bu kategori konuĢur odaklı kipliklerle birlikte yükümlülük ya da kök kipliklerine yakın olarak görülmektedir.

1.2.1.9. Kılıcı Odaklı Kiplikler-KonuĢur Odaklı Kiplikler (Agent-Oriented Modality-Speaker-(Agent-Oriented Modality)

Kiplikle ilgili son yıllarda yapılan çalıĢmalardan bazılarında ayrım, kılıcı odaklı kiplik ve konuĢur odaklı kiplik arasında yapılmaktadır. Ġlki zorunluluk, istek, yeterlilik ve izin gibi temel yüklemler aracılığıyla ifade edilen tamamlanmıĢ bir eylemle ilgili olan bir kılıcı üzerindeki koĢulları belirten tüm kipsel anlamları

29 göstermektedir²⁹. Ġkincisi ise, söz edimi yoluyla konuĢurun eylem için bir muhataba yönelmeye çalıĢmasını ifade eder. Kiefer‟in verdiği örnek konuĢurun katılımcının yapacağı eyleme yönelik tasarrufunu göstermektedir (Kiefer 2009: 199, 200): Şimdi eğlenceye başlayabilirsiniz.

Kılıcı odaklı kipin, iç katılımcılı kiple aynı kategori olarak görülebildiğini ifade eden Kerimoğlu, eylemin gerçekleĢmesinde, eylemi gerçekleĢtirecek olan katılımcının isteklerinin ve zorunluluklarının ön planda bulunduğunu ve katılımcıyı yönlendirenin yine kendi içsel koĢulları olduğunu belirtmektedir. Kerimoğlu‟na göre konuĢur odaklı kipte konuĢur, eyleyicinin hareketlerini belirleyen bir otorite konumundadır ve konuĢur yüklemdeki eylemi muhatabından gerçekleĢtirmesini ister.

Eyleyiciden kaynaklanan istekler eyleyici odaklı kiplik içinde ele alınırken, konuĢurun istekleri sonucunda eyleyicinin harekete geçme potansiyelini ortaya koyan ifadeler konuĢur odaklı kiplik içerisinde incelenir (Kerimoğlu 2011: 124).

1.2.1.10. YaratılıĢsal Kiplikler (Dispositional Modality)

1.2.1.10. YaratılıĢsal Kiplikler (Dispositional Modality)