Belirli Günler

Azerbaycan’da ölen kişiyi azizlemek (aziz eylemek) için onun ayrılık üzüntüsünü başkalarıyla paylaşmak, aile ve akrabasının üzüntüsünü azaltmak ve ölen kişinin ruhuna sevap kazandırmak amacıyla belirli günlerde anılır.

Ölüye üçüncü, yedinci ve başka günlerde yapılan törenlerde ölünün “Geçiş” yaptığına inanılır ve aynı zamanda kalanlarda bu aşamayı hayır dualar ve hayrat dağıtmakla ölüye bu geçiş sürecinde yardımcı olurlar ve kendileri de geçiş yaparlar.

57 Şorba: Besleyici, hızlı hazırlanan ve Azerbaycan’ın damak tatına yakın bir yemektir. Bu yemek kurban

kesilmiş hayvanın eti, patates, bitki ve soğanla hazırlanır. Geçmişte geçiş törenlerinde yemek zamanı misafirlere Şorba ile ikram edilirdi.

Azerbaycan’da ölünün gömüldüğü gün “Şami gariban”, “3. günü veya Taziyesi”, “ilk cuması”, “40. günü” ve “yılı” özel bir biçimde anılır. Aynı zamanda ölüm gününden kırkına kadar her perşembe günü ölünün evinde toplanılır ve “perşembesi” yapılır. Aslında bu tür günler adı geçen sayılara kazandırılmış olan dinsel, büyüsel ve geleneksel niteliklerden dolayı önemsenmişler, giderek yaygın ve kesin kural niteliğinde halk kültürüne yerleşmişlerdir.

Geçiş dönemi âdetlerinin pek çoğunda bu sayılara rastlamak mümkündür. Örneğin bebeğin kırkı uçurulur, kırklaması yapılır. Bu sayılar başka toplumlarda da görülür. Eski Türklerde cenaze törenlerinde de at yarışları düzenlenir. Ölü aşı denen ziyafetler verilirdi. Ölünün 7 ve 40 günlerinde yapılan yemekler aslında İslami kurallar gereği değildir. İslamiyet’e göre bu yemekleri yapma zorunluluğu yoktur, fakat zamanla 7, 40 ve 52 gibi sayılar İslamiyet‟e girerek İslami renge bürünmüştür. Böylece İslamiyet’in aslında olmayan bir pratik İslami nitelik kazanmıştır.

4.3.2.1. Şami Gariban ⁵⁸

Cenazenin defnedildiği günün akşamı genellikle saat 5’den saat 8’e kadar bu tören düzenlenir.

Geçmişte bu tören ölen kişinin kendi evinde, yakın akraba veya komşusunda yapılırdı, günümüzde kadın ve erkek töreni camide aynı saatte iki başka bölümde olmak üzere yapılır.

Saydığımız törenlerin hepsinde perşembe hariç töreni idare edip, fatiha okutturup, gelen misafirlere teşekkür edip ve en önemlisi mersiye veya nohe⁵⁹ okumak için

bir “Mersiye han⁶⁰” davet edilir. Geçmişte ölüm törenleri evde geçirilirdiği zaman, “mersiye

58 Şami Gariban: Bu terim aslında Arapçadır. Kendi ülke ve şehrinden uzakta ölen kişilerin gecesi anlamındadır ve zor ve acı bir durumun anlamını taşıyor. Neden bu terimi ölümden sonraki ilk törene söylüyorlar? Şia dinsel inanç sisteminde, şiaların üçüncü imamı, İmam Hüseyin, Kerbela çölünde Yezidin ordusuyla savaşıp şehit olduktan sonra onun aile, mürit ve çevresindekiler çok acı çekip, zor anlar yaşamışlardır. Savaştan sonra, İmam Hüseyni kayıp edip, düşman ordusunun acı yaşattığını anlatmak için Aşuranın 10’uncu gecesine “Şami gariban”

denilmiştir. Ardından, müslüman ve şia aileler kendi sevdiklerini kayıp edince, ilk ayrıldıkları gecenin acısını ve üzüntüsünü anlatmak için bu terimi kullanırlar.

59 Nohe (Monody): Şiaların 12 imamlarına okuyup, yüksek sesle ağlamak için söylenilen şıadır, Şia imamlarına aid ağıt.

60 “Mersiye han”: Bu terim iki kelimeden oluşmuş. Mersiye (Elegy): Ağıt anlamının farsçasıdır. Han: okuyan, söyleyen kişi anlamındadır.

han” denilen birisi yoktu, kadın ve erkek bölümlerinde Kuran ve fatiha okunurdu, ve kadınlar (Azerbaycan’ca okhşama) ağıt yakarlardı. Ama günümüzde törenlerin yapısı değişmiştir ve her bir tören camide yapılmaktadır. Törende “Mersiye han” caminin önünde mikrofonu eline alır, ölünün durumuna bağlı (anne, baba, genç olmasına bağlı olarak) ağıtlar söyleyip törende olanları ağlatır, ara sıra gelen misafirlere teşekkür eder, törenin son 30 dakikasında sözü davet olunan imama verir. İmam vaaz verip, İslamda vurgulanan hükümler ve uygulamaları anlatır bazen de sosyal yaşamda önemli olan konular hakkında konuşur. Son olarak fatiha okur ve tören bitirilir. Aynı zamanda camide çalışan kadın ve erkekler Kur’an’ın her bir cüzünün ince ve kitapçık şeklinde basılmışını talep eden misafirlere verirler. Alan kişiler ise ölünün ruhunun sevap kazanması için okurlar. Geçmişte misafirlere helva ve yemek dağıtılırdı. Ama günümüzde genellikle camide veya evde olursa hurma, çay ve helva dağıtılır ve en yakın akrabalara akşam yemeği ikram edilir. Bu tören için hızlıca sade ilan basılır ve mahallede duvara yapıştırılır.

4.3.2.2. Yas Töreni (Taziye)

Üçüncü gün yapılan törene “üçü veya Taziye” denir. Buna katılım daha fazla olur. Şami garibana gidemeyenler “üçü veya Taziye” mutlaka katılırlar, geçirilen törenler içinde hepsinden daha önemli sayılır. Geçmişte bu tören erkek ve bayan için ölen kişinin kendi evinde veya yakın akrabasının evinde yapılırdı. Bazende erkekler camide ve kadınlar evde bu töreni geçirirlerdi, halbuki şimdi erkek ve kadın törenleri ikiside camide aynı zamanda geçirilir. Tıpki şami gariban yas töreninde olduğu gibi töreni idare etmesi için “Mersiye han”

ve bir imam davet edilir. Taziye için kesinlikle ilan (İlan bölümünde söylendiği özelliklerle) basılır. Şehrin çeşitli mahalle ve kalabalık yerlerinde duvara yapıştırılırdı. Baş sağlığı için gelen misafirlere hurma, helva, çay ve kahve dağıtılır. Akşam yemeği için şami garibandan daha çok misafir davet edilir. Günümüz törenlerinde mumlarla, çiçeklerle masa ve caminin giriş kapısını süslerler. Fakat geçmişte böyle süslemeler çok ayıp sayılırdı. Geçmişte helva, yemek dağıtılır, misafirler evden çıktığı zaman onların eline gül suyu dökerlerdi. Gül

suyunun üzüntü ve depresyonun geçmesinde yardımcı olduğuna, müslümanlar arasında dinsel değere sahip olduğu için sevap kazandırdığına inanırlardı.

Karadağ bölgesinde Molan kentinde (Farzi 2015) kişi köyden uzakta ve gurbette ölmüşse (kadın, erkek, genç ve yaşlı fark etmez) cenaze köye taşınır ve ölü evinde “şahsey” töreni yapılır. Şahsey töreni, ritmik ve yallı gibi fiziki el ve ayak hareketleriyle yapılan törendir.

Bizim yas törenlerimizde sadece bu türlü ölümde mersiye ve dini kavramlar taşıyan şiirler söylenir. Başlanışta şöyle denilir: “Alem karaya boyandı, Ya Hüseyin, Ya Hüseyin…”. Şia dinsel inancında İmam Hüseyin’in evinden uzak, gurbette ölümü, onun ölümünü daha hüzünlü eder. Bundan ilham alarak kendi köyünden ve ailesinden uzak ölene özel yaslama yapılır.

4.3.2.3. İlk Cuma Günü

Definden sonra ilk cuma günü önemli günlerdendir. Tebriz’de sabah mezara gidilir, akraba komşular öğlen yemeğine davet edilir, sonra evde veya camide kadınlara özel olan mevlit okuması yapılır. Kur’an okuyup ağıt yapan bir bayan davet edilir. O kişi, Yasin suresini okuyup bazen ağıt söyleyip töreni yönetir. Bu törende misafirlere ikramlar aynen taziye töreninde olduğu gibidir. Tebriz’de Cuma günü töreni kadınlara hastır. İlk Cuma için gelen misafirleri haberdar etmek için ilan basılmaz, akraba-komşu vasıtasıyla haberleşirler.

4.3.2.4. Cuma Akşamları

Taziye töreninden kırka kadar olan dört perşembe ölen kişinin “cuma akşamları” sayılır ve bu günlerde mevlit okunur. Helva, hurma, çay ve yakın akrabaya yemek dağıtılır. Kapı yarı açık bırakılır, kapıya bir tane fener asılır. Müteveffanın akrabaları kalabalık olursa Perşembe akşamı töreni yakın akrabaların evinde geçirilir hatta tören ve perşembe akşamı masrafları akrabalar tarafından temin olur.

Cuma akşamları ölünün ruhunun kendi evine, kendi ocağına, uğradığı, evde yaşayanları iyi durumda görürse sevinip rahatladığına inanılır. Bu nedenle cuma akşamları güzel ve etli yemek pişirmeyi tavsiye ederler. Hatta her perşembe helva pişirmenin bir nedenin de bu olduğu söylenebilir. Ayrıca, iyi ve hayırlı sözlerin konuşulması ve akşam evin ışığının kapatılmaması tavsiye olunur (Emani Z. 2016).

4.3.2.5. Kırk

Bu günler içerisinde yaygın olan ve kesin kural niteliğindeki diğer önemli gün ölümden sonraki “kırkıncı” gündür. Buna “kırkı” denir. Ölünün kırk’ı çıktı denir. Artık ev sahiplerinin biraz daha iyileşme, toparlanma zamanı gelmiştir. Sonuçta halk inançları bağlamında kırkıncı günde ölünün vücudu yıpranmaya başlar ve ruhu başka dünyaya geçiş yapıp “Uyum”

aşamasına geçer. Başka tarafta kalanlarda kırk günden sonra Kırk töreni yapmakla bu kayıp etme ve ayrılma olayına uyum sağlamaya çalışırlar.

Kırkıncı gününde de taziye günü gibi işlemler uygulanır. Bu gün de kalabalık olur. Cumasına sadece kadınlar katılırken kırkına erkekler de katılır. Kırk için ilan basılır. İkramlar aynen taziye törenindeki gibidir. Genellikle sabah erkenden ölünün mezarına gidilir, yaz saatine göre akşam 5-8 saatleri, kış saatine göre 4-7 saatleri arasında camide “mersiye han” ve bir imam eşliğinde tören düzenlenir.

Belirtilmesi gereken önemli bir hususta, “geçmişte cenaze evi küçük olduğunda ve baş sağlığı dileyenlerin hepsi o evde sığmadığında yas evi iki ev olur, yani sadece ölenin kaldığı ev değil;

ölenin komşusu da evini cenaze evi yapardı. Buna da “kapı açmak” denir. Kadın ve erkek ayrı oturma düzeninde oturdukları için cenaze evinde kadınlar, komşu evinde de erkekler otururlardı. Evini açan komşu sanki kendi evinden biri vefat etmiş gibi davranırdı (Gasemi 2015).

4.3.2.6. İlk Yıl dönümü

Tören kırk geleneği gibi ölü evinde ve günümüzde camide yapılır. Sabahın erken saatlerinde yakın akrabalar ve dostlar mezarlığa giderler, akşam yas töreninde siyah giysilerle hazır olurlar ve fatiha okurlar. Paylaşılan yemekler ve yönetimi aynen taziye ve kırk gibidir. İlan basılır. Genellikle misafirler akşam yemeğine davet edilirler.

4.3.2.7. İlk Bayram

Kırktan sonra birinci dinsel veya milli bayram “kara bayram” veya “müteveffanın birinci bayramı” olarak adlandırılır. Akrabalar ve arkadaşlar kalanları görmeye giderler. Yas sahibi gibi misafirlerde siyah elbiseyle törene katılırlar ama kara bayramda ağıt yapmayıp ağlamazlar. Birinci bayramda ikram edilen yemek tatlısızdır, sadece çay ve hurma ikram edilir. Görüş kısa sürer ve resmi bir vazife gibidir.

Açıklama ve analizler gösterir ki (Rencber 2001: 127) yas sahibine yüklenen ağır masraflar, uzun süren törenlerin nedeni, sosyal ilişkilerde geleneksel törenlerin mükemmel şekilde geçirilmesidir. Şöyle ki ailenin bu ritüelleri yapıp yapmaması dinsel adetler ve gerekliliklerle ilgili değildir ve yapılmaması dini emirlerden yüz çevirmek anlamını taşımaz. Törenler ve merasimlerin tümü geçmişte ölü yakınlarının ruhsal ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılama gereğidir. Yani insanın sosyal ihtiyaçlarından kaynaklanır. Toplum bireylerinin sosyal ihtiyaçlarını doğal yolla karşılamak böyle törenlerde, kendi şeklini kabilelerin sosyal ilişkileri türünde (geleneksel, yarı geleneksek ve modern vb.) dinsel ve gayri dini inançlar ve itikatlar (sevap kazanmak, akrabalarla görüş vb.) sosyal değerlendirme niteliği (masraflı ve ağır törenler ve toplantılar yapmak) ekonomik güce göre değişiklik gösterir. Gayri dini inançların miktarı (sihir ve hurafe vb.) böyle törenlerde çok azdır. Genellikle böyle törenlerin yapılma gereğini belirleyen, ruhsal ihtiyaçlarla beraber sosyal-iktisadi ilişkilerdir.

4.3.2.8. Regaip ( Ölüler Bayramı)

Günümüzde yalnız ölüler için yapılan bayram “Regaip” kandilidir ki Azerbaycan’da özellikle

“Ölüler Bayramı” olarak tanımlanır. Regâip bayramı, hicri takvime göre Recep ayındaki ilk perşembeyi cumaya bağlayan gece İslami inanışlara göre halk arasında yapılır. Mezarlıklarda hazır bulunup ölüler için hayrat verirler. Genellikle helva dağıtılır ve ölü sahipleri evde yaparlar. Keza yılın son Perşembe günü mezarlıklarda hazır bulunmak eski geleneklerden sayılır. Ailelerin maddi durumuna bağlı olarak çeşitli yemekler mezar başında, komşu – akraba kapısına kadar götürülüp dağıtılır.

Karadağ bölgesinde (Farzi 2015) gerçekten “Regaip” veya “ ölüler bayramı” önemli bayram ve tören gibi geçirilir. Hava şartları uygunsa aileler mezarlık çimenlerinde piknik yaparlar.

Meyve, hurma ve tatlı gibi şeyler dağıtırlar.

İran genelinde bu günü ölüler bayramı olarak tanımıyorlar ve bu tören Azerbaycan bölgesine aittir. İslam dininin uygulamalarına göre bu gece arzular gecesi olarak bilinir ve bu gece ne arzu edilirse Allah’tan ne istenirse alacaksın denilmektedir. Regaip gecesinin kendisine ait özel namazı vardır ve gece ortasında bu namaz kılınırsa sevap kazandırır.