Sendika aynı veya benzer mesleklere mensup kişilerin mesleki menfaatlerini korumak amacıyla oluşturdukları cemiyetleri ifade etmektedir. Roma ve Yunan Hukuk sistemlerinde siteyi temsil eden kişileri ifade eden “sydic” ve ilerleyen dönemlerdeyse
“syndic” in fonksiyonlarını ve icrasını ifade eden “sndicat” Türkçemize sendika olarak geçmiştir. Çalışanların ekonomik ve sosyal hak ve özgürlüklerini korumak ve geliştirmek amacıyla kurulan sendikalar bir meslek icra eden kişilerin kazanç paylaşma amacı gütmeden, kendi yararlarını korumak ve toplumsal durumlarını güçlendirmek amacıyla yasalara uygun biçimde bir araya gelen örgütlenmeyi ifade etmektedir.1
Günümüzde tüzel kişiliğe sahip olan ve anayasal bir kuruluş niteliği bulunan2 sendikaların gelişimi ülkeden ülkeye farklılık göstermiştir. Bu farklılıklarda ülkenin gelişmişlik düzeyi, sosyo- ekonomik yapısı tarihsel dönemin özellikleri ve kazanılan kültürel miras belirleyici rol oynamıştır. Bu durum işçi haklarının gelişimini ülkelerin mevcut durumlarına göre şekillenmesine ve her ülkenin işçi- işveren ilişkilerine karşı anlayışında farklılıklar oluşmasına sebep olmuştur.3
İşçi sınıfı ve sendika kavramları tam anlamıyla 18.yüzyılın sonlarında İngiltere’de ortaya çıkan ve kısa sürede tüm Dünya'yı saran Sanayi Devrimi ile ortaya çıkmıştır.4 Bu durum sanayileşen İngiltere'de işçi sınıfını toplumda farklı bir konuma getirmiştir. Arz talep dengesi fabrikasyona geçiş, geniş bir işçi kitlesinin İngiltere'de oluşmasını sağlarken, çalışma saatleri, ücretler, yaşam koşulları, kadın ve çocuk işçiler, grev hakkı konularını da beraberinde getirmiştir. Ülkede refah seviyesinin yükselmesi ile İngiltere sendikalaşmanın merkezi olmuştur.5 Aydın kesimin iktisadi ve sosyal alandaki görüşleri işçi sınıfını etkileyerek hak ve özgürlüklerini koruma ve geliştirme arayışına yön vermiştir. Robert Owen'in işçi haklarını koruyup geliştirmek adına ileri
1 Çiğdem Kaymaz, “Sendika Özgürlüğü ve Hakkı”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ( Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2012, s.4-5
2 Ali Erten, “Sendikaların Mahiyetleri”, AnkaraÜniversitesiHukukFakültesiDergisi, c.28, S.1, 1971, s.330
3 Betül Urhan, “Türkiye' de Sendikal Örgütlenmede Yaşanan Güven ve Dayanışma Sorunları”, ÇalışmaveToplum Dergisi S.1,2005, s.8
İbrahim Erol Kozak, “ Sendikaların Tarihsel Gelişimi(İngiltere Örneği)”
SosyalSiyasetKonferanslarıDergisi, c.37-38 S.1, 1992, s.66. Yıldırım Koç, TürkiyeİşçiSınıfıveSendikacılıkHareketi, Kaynak Yayınları, İstanbul 2003, s.9
4 Gülsüm Tütüncü, “İngiltere ve Türkiye'de Erken Dönem Sendikacılık Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme”, Tarih Okulu Dergisi(TOD), Yıl: 8, S. XXIII, Eylül 2015 s. 495
5 H. Yunus Taş, “ Toplumsal Sınıfların Değişim Sürecinde Sendikalar ve Sendikaların Geleceği” Hak-İşUluslararası Emek ve Toplum Dergisi, Yıl.1, c.1, S.1, 2012, s.63-64
sürdüğü “Owenizim”6 çalışma koşularına bir tepki olarak doğan “Luddizim” hareketi
7 Peoples Charter adında 1838-1842-1848 yıllarında yayınlanmış olan, anayasa haklarının iyileştirilmesini konu alan bildiriler ile ortaya çıkan “Chartizim”8 işçi sınıfına ılımlı ve uzlaşmacı bir politikayı benimseten, orta sınıf aydınlarının 1883 yılında kurduğu “Fabian Cemiyeti” İngiltere'de işçi sınıfının düşünce yapısına yön vermiştir.9 1824 yılında sendikalaşma hakkını tanıyan ilk ülke olan İngiltere'de 1868 yılında işçi sınıfını, sıradan bir kitle olmaktan çıkartan “Trade Union Congress, (TUC)” ile işçilerin tek bir çatı altında toplanması, 1871 de “Trade Union Act” ile işçi- işveren haklarının yapılandırılması10 1900'de kurulan ve 1906' da İşçi Partisi adını alacak olan “Lobour Representation Comitte” nin kurulmasına giden süreci başlatmıştır.11
Almanya'da işçi sınıfı 1830-1848 devrimleri sonrasında çeşitli haklar kazanmaya başlamıştır. 1859 yılında kurulan Alman Ulusal Birliği liberal görüşü savunan “İşçi Eğitim Birlikleri” ile aynı yıllarda Ferdinand Laselle'nin yayınladığı “Open Letter Of Reply” adlı eserinde yer alan siyasi arenada işçi hakları için mücadele fikri Almanya'da işçi sınıfını bilinçlendirmiş ve 1863 yılında “Alman İşçileri Genel Birliği’nin”
kurulmasını sağlamıştır. 1913 yılına gelindiğinde Almanya'da üye sayısı Hür sendikalarda iki buçuk milyona, Hıristiyan sendikalarda üç yüz kırk bine, liberal sendikalarda yaklaşık yüz beş bine ulaşmıştır. Dini ve ideolojik bir şekilde ayrılan sendikalar Almanya'da işçi sınıfını güçlendirmiştir.12
1789 Fransız İhtilali ile sarsılan ve yeni bir çehreye bürünen ancak siyasi, sosyal ve iktisadi buhranlarla mücadele veren Fransa’da işçi haklarının gelişimini sekteye uğratan, 1791’ de yürürlüğe giren sendikal örgütlenmeyi ve grevi yasaklayan “Chaplier Yasası” olmuştur. Fransa'nın sendikalara karşı yasaklayıcı tutumu 1868'den sonra fiilen
“tanıma ve hoş görü” 30 Mart 1884' te ise “yasal tanıma” ile son bulmuştur.13 1895' te
6 Alparslan Işıklı, SendikacılıkveSiyaset, İmge Kitapevi, Mart 2015, s.140
7 Ateş Uslu, “Sosyalist Düşüncenin Kaynakları; Büyük Britanya ve Fransa da İşçi Hareketlerinin Başlangıcı Ve Ütopya Düşüncesi (1800-1830)”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, c. 70 NO:1, 2015, s.39
8 G. Tütüncü, “İngiltere ve Türkiye'de Erken Dönem Sendikacılık Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme”, s.500
9 A. Işıklı, SendikacılıkveSiyaset, s.159
10 Adnan Mahiroğulları, DünyadaveTürkiye'deSendikacılık, Ekin Yayınevi, 2016,s.93-94
11 Mümtaz Soysal, “İngiliz İşçi Partisi”, AnkaraÜniversitesi SBF Dergisi, c.12,S.1, 1957 s.78. Rezzan Ayhan Türkbay, “İngiliz İşçi Partisinin İdeolojik Dönüşümü” , KSÜİİBFDergisi, c.4,S.1,2014,s.138
12 Ahmet Özkiraz, Nuray Talu, “Sendikaların Doğuşu; Türkiye ve Batı Avrupa Ülkeleri
Karşılaştırılması” Gazi Osman Paşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, S.6, 2008, s.111-113
13 A.Mahiroğulları, “Emile Zola'nın Germinal’i ve XIX yy Sonlarında Fransız Endüstri İlişkileri”, SosyalSiyaset Konferansları Dergisi, c.43-44, S.1, 2000, s.17-18
ilk konfederasyonuna “Confederation Générale de Travail, (CGT)” kavuşmuştur. 1900 lü yıllarda işçi örgütlenmeleri dini ve ideolojik olarak farklı bir yapılandırmaya gitmiştir. Kurumsal bir varlık olarak kendini gösteren sendikalar siyasi alanda da kendilerini ifade edebilecek güce ulaşmışlardır. Sosyalist, Cumhuriyetçi ve reformist sendikacılığın geliştiği ülkede İngiltere gibi merkezi bir sendikacılıktan ziyade bölünmüş bir sendikal anlayış ortaya çıkmıştır.14
İngiltere'de “union”, Fransa'da “compagnonnage” Almanya'da “gewerschaft”
isimleri ile işçi örgütlenmesi yani sendika manası gelen 15 bu teşkilatlanmalar Amerika'da Avrupa'dakinden farklı bir algılayışla ortaya çıkmıştır. Amerika'da Avrupa'daki gibi feodal bir düzenin bulunmaması, kast sistemi gibi katı sosyal bir bilincin bulunmaması, ülkede görülen refah ve zenginlik zayıf bir sınıf bilincinin oluşmasına neden olmuştur. Avrupa'daki işçi sınıfının devrimci bir niteliğe ve toplumun her kesimini gözeten bir yapıya sahip olmasına kaynaklık eden tarihsel gelişiminin aksine genç ve dinamik bir yapıya sahip olması nedeniyle Amerika'daki işçi sınıfı bireyci ve pragmatist bir yapıya sahip olmuştur. Amerikan sendikacılığı ekonomik şartlar ve mesleki eğitimi geliştirme amacını taşımıştır. Amerikan sendikacılığının siyasal boyutu sınırlı kalmıştır. 16 Amerikan Sendikal Hareketi 1820 li yıllarda başlamıştır. 1865 yılında ortaya çıkan ırk, cinsiyet, eğitim ayrımı yapmayan, “Kingths Of Labor'un ( Emeğin Şövalyeleri)”, 1886' da Samuel Gompers tarafından kurulan
“AFL American Federation of Labour( Amerikan Emek Federasyonu)” ile 1935 yılında kurulan “CIO Commite of İndustrial Organisation (Endüstriyel Organizasyon)”, bu örgütlenmeler Amerikan sendikal hareketinde önemli bir yere sahip olmuşlardır. 1955 yılında AFL ve CIO birleşerek AFL-CIO teşkilatını oluşturmuşlardır.17
14 A.Mahiroğulları, DünyadaveTürkiye'deSendikacılık,… s.114-118
15 Mustafa Öztürk, “ Sendika Demokrasinin Örgütlü Hareketleri Açısından Önemi” , SüleymanDemirelÜniversitesiİİBFDergisi, 2013, c.18, S.2, 2013, s.270
16 Toker Dereli, “Amerikan Tipi Sendikacılık”, Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1996, c.1,s.42-43
17 Onur Sunal, “Amerikan Sendikal Hareketi; Tarihsel Gelişmeler Işığında Bir Değerlendirme”, YDÜSosyalBilimlerDergisi, Nisan 2014,c.4,S.1, Nisan 2011 s.114