Basel-I Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı

Basel Komitesi tarafından yapılan toplantıların ilk önemli çıktısı “Sermaye Ölçümü ve Sermaye Standartlarının Uluslararası Uyumu (International Convergence

57

of Capital Measurement and Capital Standards )” adıyla çıkarılan “1988 Basel Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı” veya en bilinen adıyla “Basel I” olarak ifade edilen çalışmadır.

Uluslararası aktif bankaların denetimleri için oluşturulan temellerle, kısa sürede sermaye yeterliliği faaliyetlerine odaklanan Komite, 1980’lerin başında Latin Amerika borç krizinin ortaya çıkışıyla beraber önemli uluslararası bankaların, uluslararası risklerin artışıyla beraber sermaye oranlarının kötüleştiği konusunda endişesini artırmıştır. G10 ülkelerinin başkanlarının destekleriyle Komite üyeleri kendi bankacılık sistemlerindeki sermaye standartlarının erozyonunu durdurmak ve sermaye yeterliliğinin ölçümündeki büyük yakınsama üzerine çalışma konusunda karar vermişler; bankacılık sektörü ve diğer sektörlerdeki bilançolarda risk ölçümü için ağırlıklı yaklaşım üzerine ortak bir fikir birliğine varmışlardır (BCBS, 2015: 2).

Ulusal sermaye gereksinimlerindeki farklardan kaynaklanan rekabet eşitsizliğini ortadan kaldırmak ve uluslararası bankacılık sistemindeki istikrarı güçlendirmek için Komite, Aralık 1987’de basılan tavsiye niteliğindeki çalışmayı takiben “Basel Sermaye Uzlaşısı” diye adlandırılan sermaye ölçüm sistemini yayımlayarak 1988 yılında bankalara ilan etmiştir (BCBS, 2015: 2).

Zamanla geliştirilmesi ve iyileştirilmesi kararlaştırılan Uzlaşı’ya ilişkin ilk iyileştirme Kasım 1991’de gerçekleştirilerek, sermaye yeterliliği hesaplamasını da kapsayan genel provizyonların veya genel kredi kayıplarının tanımına çok büyük bir netlik kazandırılmıştır. Ayrıca Komite, 1988 uzlaşısının da ana odağı olan kredi riskleri dışındaki diğer riskleri açıklayan çerçeveyi düzelterek Ocak 1996’da iki istişari sürecin sonrasında 1997’nin sonunda yürürlüğe girecek şekilde sermaye uzlaşısına piyasa riski düzeltmesini yayımlamıştır. Böylece bankalar tarafından üstlenilen risklerin hesaplamasına kredi riskinin yanında daha önce hesaplamalara dahil edilmeyen piyasa riskinin de dahil edilerek, önceki düzenlemeye göre daha gerçekçi sermaye yeterlilik rasyosu (SYR) hesaplanabilmesi kabul edilmiştir (BCBS, 2015: 2-3).

Piyasa risk iyileştirilmesinin önemli bir tarafı da, bankaların ilk defa içsel modellerin (riske maruz değer modellerinin) piyasa risk gereksinimlerinin ölçümü için kullanımına izin verilmesidir (BCBS, 2015: 3). Uzlaşıda kuralların asgari sermaye düzeyinde tanımlanması tasarlanmakla beraber ulusal denetim otoriteleri daha güçlü gereksinimler belirleyebilecektir. Yine bu uzlaşının uluslararası faaliyette

58

bulunan bankalar tarafından uygulanması düşünülmesine rağmen, şimdi ulusal düzeyde de bir çok ülke tarafından uygulanmaktadır (Balthazar, 2006: 17).

1988’deki uzlaşı 1992 yılının sonuna kadar uygulanacak şekilde sermayenin risk ağırlıklı varlıklara oranının minimum %8 olmasını istemiştir. Sermaye yeterlilik rasyosunun hesaplanması genel olarak aşağıda Tablo 13’deki gibidir;

Tablo 13. Sermaye Yeterlilik Rasyosunun Hesaplanması ÖZKAYNAKLAR (SERMAYE TABANI)

Ana Sermaye + Katkı Sermaye + Üçüncü Kuşak Sermaye -

Sermayeden İndirilen Değerler

RİSK AĞIRLIKLI AKTİFLER, GAYRİ NAKDİ KREDİLER ve YÜKÜMLÜLÜKLER Risk Ağırlığı %0 + Risk Ağırlığı %20 + Risk Ağırlığı %50 + Risk Ağırlığı %100

PİYASA RİSKİNE ESAS TUTAR Özkaynaklar (Sermaye Tabanı)

SYR = ---> = %8 Risk Ağ. Aktifler G. Nakdi Kr. ve Yük. + Piyasa Riskine Esas Tutar

Kaynak: Bolgün, K. E. ve Akçay, M. B. (2009). Risk Yönetimi. (3. Baskı). İstanbul: Scala Yayıncılık. s. 96.

Basel Denetim Komitesi Basel I’de 5 farklı risk ağırlığı belirlemiştir. Bankanın maruz kaldığı kredi riski, bankanın bilanço içi ve bilanço dışı kalemlerinin farklı risklere göre sınıflandırılması ve her sınıfa karşılık gelen risk ağırlıklarının aşağıda tabloda detaylı olarak gösterildiği gibi %0, %10, %20, %50 ve %100 katsayılarıyla çarpılması suretiyle hesaplanarak bankanın sermayesi ile karşılaştırılmaktadır. Bilançodaki varlıkların risk ağırlıklarına göre sınıflandırılması aşağıdaki Tablo 14’de gösterilmektedir.

59

Tablo 14. Bilançodaki Varlıkların Risk Ağırlıklarına Göre Sınıflandırılması Risk Ağırlık

Oranı Varlık Türleri

%0

a) Nakit (Ulusal takdire göre külçe altını da içerir)

b) Merkezi hükümet ya da merkez bankasından yerel para cinsinden alacaklar

c) OECD üyesi merkezi hükümet ya da merkez bankalarından alacaklar

d) OECD üyesi merkezi hükümetlerinin çıkardığı menkul kıymetlerin teminat olarak verildiği ya da OECD üyesi merkezi hükümetlerinin kendi garantisi altındaki alacaklar

%0, %10, %20 veya %50 (ulusal takdire göre)

a) Merkezi hükümet ya da merkezi hükümetin garantisi altında yer alan borçların dahil olduğu kamu sektörü kuruluşlarından alacaklar

%20

a) Çok taraflı kalkınma bankaları üzerindeki alacaklar veya bu tür bankalar tarafından ihraç edilen menkul kıymetlerle garanti ya da teminatlandırılmış alacaklar

b) OECD ülkelerindeki bankalardan alacaklar ya da OECD’ye dahil bankalar tarafından garanti edilen krediler

c) OECD’ye dahil olmayan ülkelerdeki bankalardan vadesine en fazla 1 yıl kalan alacaklar ve bu bankalar tarafından garanti edilmiş vadesine en fazla 1 yıl kalan krediler

d) Merkezi hükümet hariç OECD ülkesi dışındaki kamu sektörü kuruluşlarından alacaklar ve bu kuruluşlar tarafından garanti edilen krediler

e) Tahsilat sürecindeki nakit öğeleri %50 a) İpotekli konut kredileri

%100

a) Özel sektörden alacaklar

b) OECD dışındaki ülke bankalarından vadesine 1 yıldan fazla süre kalan alacaklar

c) OECD dışındaki merkezi hükümetlerden alacaklar (ulusal para cinsinden olmayanlar)

d) Kamu sektörüne ait olan ticari işletmelerden alacaklar e) Binalar, tesis ve ekipman ile diğer maddi duran varlıklar f) Gayrimenkul ve diğer yatırımlar

g) Diğer bankalar tarafından ihraç edilen sermaye araçları h) Diğer bütün varlıklar

Kaynak: Bank for International Settlements. Basel Committee on Banking Supervision. (1988). International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards s. 21. http://www.bis.org/publ/bcbs04a.pdf adresinden 6 Aralık 2015’de alınmıştır.

Yukarıdaki Tablo 14’de açıklandığı gibi sadece beş farklı risk ağırlığı kullanılması nedeniyle risk duyarlılığı düşük olan Basel-I, değişik alanlarda faaliyet gösteren bütün bankalara aynı şekilde uygulandığından “herkese tek beden elbise” (one-size-fits-all) şeklinde tanımlanabilecek bir sermaye düzenlemesi olması ve

60

“OECD Kulüp Kuralı” (club rule) şeklinde tanımlanmış olan uygulama nedeniyle önemli eleştirilere maruz kalmıştır. OECD Kulüp Kuralı olarak ifade edilen bu uygulamaya göre; OECD’ye üye ülkelerin hükümetlerine yüzde sıfır, üye ülkele rin bankalarına olan borçlara ise yüzde 20 risk ağırlığı verilmekte, buna karşın OECD üyesi olmayan ülkeler için yüzde 100 risk ağırlığı öngörülmekteydi (Yayla ve Kaya, 2005: 2).