Bakhtin ve Kronotop Türleri

Bakhtin (2001: 296) zaman-uzam ilişkisini edebi eserler üzerinden irdelerken bazı kronotoplar belirlemiştir. Bunlardan ilki “yol-karşılaşma” krontopudur. Bir olay örüntüsü aktarılırken bir mekân olarak gösterilen yol, mesafe kat edilmesi sebebiyle zamanın da akışının ispatını yapmaktadır. Bakhtin karşılaşma kronotopuna zamansallığın ağır bastığını ve duygu ve değerlerin yüksek yoğunlukta olduğunu ifade eder. Yol zamanın ilerlediğinin iyi bir göstericisi konumundadır. Yol da ilerleme kaydedildikçe zaman içerisinde olaylar da akar ve değişir. Yol kronotopunun bir diğer işlevi karşılaşmaları sağlayacak olmasıdır. Sabit mekânlarda bir araya gelemeyen kişilerin yol üzerinde bir mekânda birleşebilmeleri mümkündür. Bakhtin (2001: 297) şu sözlerle yol ve karşılaşma kronotoplarını açıklamıştır:

“Bir romanda karşılaşmalar genellikle ‘yolda’ cereyan eder. Yol rastlantısal karşılaşmalar için özellikle iyi bir yerdir. Yolda (anayol) çok değişik insanların izledikleri uzamsal ve zamansal patikalar, tek bir uzamsal ve zamansal noktada kesişir. Olağan koşullarda toplumsal ve uzamsal mesafeyle birbirinden ayrılan insanlar rastlantısal olarak bir araya gelebilir; herhangi bir zıtlık boy gösterebilir, en farklı yazgılar çarpışıp iç içe geçebilir. Yolda, insanların yazgılarını ve yaşamlarını tanımlayan uzamsal ve zamansal diziler, bir yandan toplumsal mesafelerin kaybolmasıyla giderek daha karmaşık ve

46

daha somut bir hal alırken, aynı zamanda birbirleriyle farklı şekillerde bileşirler.”

Yol kronotopunun en önemli özelliği farklı toplumsal ve mekânsal yerlerde bulunan kişilerin tesadüfi olarak karşılaşabilme ihtimallerinin olmasıdır. Böylece yol kronotopu hiçbir sınıfsal ayrım gözetmeden her türlü insanın var olabileceği açık bir alan haline gelmektedir (Gezeroğlu, 2015: 54). Yol aynı zamanda olay örüntülerinin değiştiği, kırılmaların olduğu bir aracı da olabile özelliğini taşımaktadır. Bakhtin’e (2001: 301) göre yol kronotopu olayların hem başladığı hem de sonuçlandığı bir alandır. Zamanın içinde akan ve onunla kaynaşan bir yapısı vardır. Ayrılıklar, kavuşmalar, kilit gelme ve gitme eylemleri yolda gerçekleşmektedir.

Taşra kasabası kronotopu Bakhtin’in kronotoplarından ikincisidir. Bakhtin taşra kasabası kronotopunu gündelik ve döngüsel zamanının mekânı olarak görmektedir. Buranın en büyük özelliği her şeyin tekrarlandığı, okuyucuyu şaşırtacak, olay örüntüsünde büyük kırılmalar gerçekleşmemektedir. Benzer olaylar, benzer olay örüntüleri içinde gerçekleşir. Birçok roman yazarı bu kronotpu yardımcı zaman olarak kullanmıştır. Bakhtin (2001: 301-302) taşra kasabası kronotopu için şunları söyler:

“Bu zamanın belirtileri basit, işlenmemiş, maddidir; özgül yerlerin, mahallelerin gündelik ayrıntılarıyla, kasabanın tuhaf ama hoş küçük evleri ve odalarıyla, sessiz sokaklar, toz ve sineklerle, köy kahvesiyle, bilardo salonuyla vb. kaynaşır. Zaman burada olaydan yoksundur ve bu nedenle, neredeyse havada asılı kalmış gibidir. Hiçbir ‘buluşma’, hiçbir ‘ayrılma’ gerçekleşmez burada. Uzamda ‘kendisini’ ağır aksak sürükleyen kısır ve kasvetli bir zamandır bu. Dolayısıyla, romanın asıl zamanı işlevini göremez.”

Şato veya diğer adıyla köşk-konak-yalı kronotopu 17. Yüzyılda İngiltere’de roman yazımında bir yenilik oluşturmuştur. Bu alanda tarihsel bir geçmiş verilmektedir. Bakhtin (2001: 299) şato kronotopunu açıklarken feodal dönem lordlarının yaşadığı bir yer olarak tasfir etmektedir. Birçok insan ilişkisinin düzenlendiği, mobilyalara, silahlara ve atlara ve ailenin atalarının portrelerine kadar birçok özelliğini tasvirdir. Şatonun geçmişe doğru uzayan kökleri tasvir etmede bir aracı olduğunu ve müzevari bir özellik taşıdığını vurgulamaktadır. Şato kronotopu geçmişin ve geleneklerin okuyucuya aktarımında bir aracı olarak kullanılmaktadır. Şatonun kendisi, içerisindekiler ve zaman-uzam boyutlarını

47

yoğun bir şekilde verebilmenin etkili bir aracıdır. Türk romanında şato kronotopunun tarihsel ve kültürel geçmişte yeri olmadığından görmek mümkün değildir. Fakat onun eşdeğeri olarak yalı, köşk ve konak gibi yapılarda geçen anlatıları görmek mümkün olmaktadır (Çetin, 2013: 135).

Misafir odası-salon kronotopunda birçok olayın geçtiği mekân olan yaşam alanının en merkezi ve nispeten daha büyük alanı olan salon veya misafir odasında olayların kendine has özelliklerinin aktarıldığı görülmektedir. Ayrıca bu mekânlarda kalanlar her ne kadar evin içerisinde olsa da dışarıdan gelen ve eve ait olmayan kişilerin aktarıldığı mekândır. Bu sebeple ev halkı ve dışındaki kişilerin karşılaşmaları bu mekânlarda gerçekleştirilmektedir. Misafir odası evin bir parçası olmasının yanı sıra salon ile yani ailenin merkezi ile bağlantısı olan, aileyi birleştiren önemli ve duygusal bir mekândır. Bu mekânda bulunan eşyalar ve insanların konumları ve ait oldukları yer ve kökler oldukça belirgindir (Tek, 2013: 2586). Bakhtin (2001: 300) misafir odası-salon kronotopu ile ilgili şu söylemektedir:

“En önemli yönü ise tarihsel ve toplumsal-kamusal olayların hayatın kişisel ve hatta son derece mahrem yönüyle, yatak odasının gizleriyle birlikte dokunmasıdır; küçük, özel entrikaların siyasi ve finansal entrikalarla iç içe geçmesi, yatak odası sırlarıyla devlet sırlarının, gündelik ve biyografik sahnelerle tarihsel sahnelerin birbirine nüfuz etmesi. Burada, tarihsel zamanın olduğu kadar biyografik ve gündelik zamanın gözle görünür işaretleri de toplanmış ve yoğunlaşmıştır; aynı zamanda, birbirleriyle olası en sıkı şekilde iç içe geçip, dönemin bütünsel işaretleri olacak şekilde birleşmişlerdir. Dönem gözle görünür [uzam] olmakla kalmaz, anlatısal olarak da görünür [zaman] olur.”

Bakhtin’in diğer bir kronotopu ise eşik kronotopudur. Eşik iki alanı birbirinden ayıran bir anlam içerdiği gibi romanda da bir dönüm noktasını, bir ayrılığı veya bir değişimi temsil etmektedir. Bir kırılma, bir kriz veya önemli bir an eşik kronotopu çerçevesinde değerlendirilmektedir. Kelime anlamı sebebiyle de bir kırılmayı, bir ayrılmayı ve bir değişikliği ifade ettiğinden eşik kronotopu hikâyedeki değişim ve kırılmaları işaret etmektedir. Bakhtin (2001: 302) Dostoyevski’nin eserlerinden örnek vererek şöyle açıklamaktadır:

48

“Dostoyevski’de eşik ve ilgili kronotoplar -merdiven, ön hol ve koridor kronotopları kadar bu uzamları açık havaya taşıyan sokak ve meydan kronotopları da ana eylem mahalleridir; kriz olaylarının, bir insanın tüm yaşamını belirleyen düşüşlerin, dirilişlerin, yenilenmelerin, tecellilerin, kararların gerçekleştiği yerlerdir. Bu kronotopta zaman temelde ansaldır; sanki hiç süresi yokmuş ve biyografik zamanın normal seyrinin dışına çıkmış gibidir.”

Sinema da tıpkı metinlerarasılık gibi resim, heykel, müzik gibi sanat dallarıyla etkileşim halindedir. Ancak sinema en güçlü bağını edebiyatla kurmuş ve ondan beslenmiştir. Stam’a (2014: 214) göre; Bakhtin kronotop fikriyle edebiyattaki zaman- mekân yapılarının anlatısal olasılıkları sınırladığını, karakterleştirmeyi, şekillendirdiğini, hayatın ve dünyanın söylemsel imgesine şekil verdiğini gösterir. Açıkça sinemaya referans vermese de uzamsal ve zamansal göstergelerin tek ve dikkatli tasarlanmış bir bütünde kaynaştığı bir araç olarak sinemaya ideal bir biçimde uygun görür.

Bu kavramlar eşliğinde araştırmanın izleyen bölümünde iki uyarlamanın çıkış noktası olan romandan neden uyarlama yapıldığı ve uyarlama yapılırken izlenen anlatı strtatejileri irdelenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla uyarlama metinlerdeki metinlerarasılık olgusu ele alınmış, roman ve iki uyarlama dizinin karşılaştırması Bakhtinci ve Genettegil bir izlekle gereçkleştirilmiştir. Bununla ilgili olarak çalışmada kaynak metin olan Aşk-ı Memnu romanı okunmuş (514 sayfa) 1975 yılında Halit Refiğ tarafından çekilen 6 bölümlük (her bir bölüm 30 dakika) ilk uyarlama ile 2008 yılında Hilal Saral tarafından çekilen ikinci uyarlama 79 bölüm (1 saat 30 dakika) izlenmiştir. Her üç metindeki olay örgüsü, karakterler, zaman-mekân unsurları çıkartılarak aralarında karşılaştırma yapılmış, değişen ve dönüşen eklemeler ve eksiltmeler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Dil bakımından ise her iki dizinin replikleri yazılı hale getirilerek kitaptan alınan ortak diyaloglarla karşılaştırılması yapılmıştır.

49

BÖLÜM 3. BULGULAR VE YORUM