Empati kuracak kiĢi, kendisini karĢısındakinin yerine koyabilmeli ve onun bakıĢ açısını anlayarak durum ve olaylara bu bakıĢ açısı ile yaklaĢabilmelidir. Bunu yapabilmek için gerekli koĢul, empati kuracak kiĢinin kısa bir süre için karĢısındaki kiĢinin rolüne girebilmesi ve kısa bire süre sonra tekrar kiĢinin kendi rolüne dönebilmesidir. Ayrıca, empati kurabilmek için kiĢinin, karĢıdakinin hem duygularını hem de düĢüncelerini doğru
30
bir Ģekilde anlaması önemlidir. BiliĢsel açıdan o kiĢiyi anlama, duygusal olarak anlamanın ön Ģartı olarak kabul edilir. Son aĢamada iletiĢimin gerçekleĢebilmesi için kiĢinin empatik anlayıĢını, karĢısındakine iletmesi önem taĢır. Ġlk iki öğe gerçekleĢtiği halde, bu karĢıdaki kiĢiye aktarılmazsa, empati kurma süreci tamamlanmamıĢ olur (Dökmen, 2003).
BakıĢ açısı alma (perspective taking), bir baĢkasının bakıĢ açısından bir durumu anlama, bir baĢkasının düĢüncelerini, duygularını ve dünyaya iliĢkin sözel ve görsel bakıĢ açılarını eĢ zamanlı olarak kavrama yeteneği olarak tanımlanır (ġener, 1996).
Empatinin bakıĢ açısı alma boyutunda bir kiĢinin kendisini karĢısındaki kiĢinin yerine koyarak onun gibi düĢünmesi ve hissetmesi süreci yer alır. Empatide son aĢama olan geri bildirim süreci, empatinin bakıĢ açısı alma boyutunda yoktur. BakıĢ açısı alma, diğer kiĢinin duygusal tepkilerine karĢı çocuğun yaĢantısında paylaĢılan duygusal tepkiler olarak da tanımlanır. BakıĢ açısı alma, diğer kiĢinin yaĢantısının biliĢsel olarak anlaĢılmasını ve duygusal durumunun denenmesini içerir. BakıĢ açısı alma becerisine sahip bir kiĢi, diğer kiĢinin duygusu ve perspektifini kısmen tanımladıktan sonra onun duygularını hissedebilir. Empatinin alt boyutu olan bakıĢ açısı alma becerisinin üç tipi vardır. Bunlardan birincisi, algısal bakıĢ açısı alma becerisidir ve diğer kiĢinin gördüklerini anlama yeteneğini ifade eder. Ġkincisi, biliĢsel bakıĢ açısı alma becerisidir ve diğer kiĢinin düĢündüklerini anlama yeteneğini kapsar. Üçüncüsü ise duygusal bakıĢ açısı alma becerisi ve diğer kiĢinin nasıl hissettiğini anlama yeteneği olarak tanımlanır (Kurdek ve Rodgon,1975).
BakıĢ açısı alma, spontan olarak kiĢinin kendi bakıĢ açısını karĢıdaki kimsenin bakıĢ açısına uydurma eğilimi olarak tanımlanır. Daha iyi sosyal iliĢkiler ile bakıĢ açsısı alma iliĢkilendirilir. Bu yönelimin temeli Piaget‟in çalıĢmalarına dayanır. Piaget‟e göre bakıĢ açısı alma benmerkezci olmayan davranıĢtır. Bu durum bir baĢka kiĢinin davranıĢlarına ve tepkilerine katılıma izin verir. Bu katılım durumu ise en baĢta kiĢiler arası sosyal geliĢimi destekler (Davis,1983a).
Hoffman (1977)‟ a göre geliĢimsel olarak bakıĢ açısı alan kiĢi diğer kiĢinin gerilim yaĢadığını gördüğünde, korku ve anksiyete duygularını yaĢar. YaĢın ilerlemesi ile birlikte bakıĢ açısı alma yeteneği artar. Ġki yaĢından itibaren çocuklar bir diğer kiĢinin duygularını anlama ve buna uygun davranıĢ gösterme eğilimindedirler (Akt.Kapıkıran,2010).
Yapılan çalıĢmalarda, bakıĢ açısı almanın duygularla ve kavramayla ilgili olan boyutları incelenmiĢ, bu iki boyutun yanı sıra empatinin algısal boyutu da göz önünde bulundurulmuĢ ve yapı çok boyutlu olarak ele alınmıĢtır (Akt. Davis, 1983b).Empatinin
31
bakıĢ açısı alma boyutu; bir baĢkasının bakıĢ açısını algılayıp kabul edebilme ve olay ya da durumları baĢkalarının bakıĢ açısından görebilme eğilimini yansıtır (Davis, 1980).
Rol alma becerisi bakıĢ açısı almada önemli bir faktördür. Farklı bakıĢ açıları içindeki durumu anlama ve açık görüĢlü olmayı teĢvik eder. BiliĢsel ve kiĢisel kabul edebilme esnekliğini arttırır (Cotton, 1995). Rol alma diğer kiĢinin bakıĢ açısını anlama becerisidir ve kiĢinin algısal, biliĢsel ve duygusal bakıĢ açısı almasını oluĢturur. Çocuklarda bu yetenek geliĢtikçe bakıĢ açısı alma becerileri de geliĢir (Duveen ve Solomon,1994).
Kavramsal olarak ahlaki duyarlılık empati becerilerini gerektirir (Rest, 1986). Hoffman empatinin beĢ boyutu olduğunu iddia eder. Bu boyutlar yeni doğanın ağlaması ile baĢlar ve diğer insanların duygu ve durumlarını anlamaya doğru devam eder (Hoffman, 2000). Ahlaki yargılar ve davranıĢlar empatik düĢünceden ayrı düĢünülemez.
BakıĢ açısı alma ya da rol alma basit ahlaki yargıların geliĢimidir (Kohlberg, 1984). Gelenek öncesi dönem (Düzey 1 ve 2) „de bakıĢ açısı egosantirik ve bireyselcidir. Oysa düzey 3‟de diğer kiĢilere kapalı olmasına rağmen bakıĢ açısı vardır. Düzey 4‟de sosyal bakıĢ açısı hakimdir. Diğer düzeyler olan 5 ve 6 ahlaki görüĢün hakim olduğu; her insanın aynı noktadan baktığı ve aynı Ģikayetlere, çeliĢkilere sahipmiĢ gibi ahlaki kararları verdiği düzeylerdir (Colby ve Kolhberg,1987).
BakıĢ açısı alma üç biçimde gerçekleĢir. Bunlar:
1) Algısal bakıĢ açısı alma; diğer kiĢinin bakıĢından durumu algılamak,
2) BiliĢsel bakıĢ açısı alma; diğer kiĢinin düĢüncesini anlama ve tahmin etmek, 3) Duygusal bakıĢ açısı alma; diğer kiĢinin duygularını fark etmektir (Davis, 1996).
2.7.1.Algısal BakıĢ Açısı Alma
Empatinin ilk adımı olan algısal bakıĢ açısı alma, bireyin karĢısındaki kiĢinin duygularıyla ilgili deneyimidir. Empati kuracak kiĢi, karĢısındaki kiĢinin gerçekleĢtirdiği hareketlere, yüze, sözlere, ses tonuna, içeriğe ve zamanlamaya ait tüm imaları içine alır. Ancak bunlar algılandıktan sonra, empatiyi inĢa eden kiĢinin duygusal ve biliĢsel süreçleri, empati kurma üzerinde çalıĢırlar (Goldstein ve Michaels, 1985).
32
Algısal bakıĢ açısı alma bileĢeni kiĢinin empati kurmakta attığı ilk adımdır. Diğer kiĢinin bakıĢ açsını fark etme ile iliĢkilidir. Empati kurulacak kiĢinin hareketlerine yüz ifadesine, sesinin tonuna odaklanma vb. davranıĢları içerir (ÖzodaĢık, 2009).
Algısal bakıĢ açısı alma, baĢka bir insanın dünyayı nasıl gördüğünü, ne gördüğünü anlaması olarak ifade edilir (ġener, 1996). KiĢilerin algısal perspektif alma becerileri ölçülmek istendiğinde iki yaklaĢıma baĢvurulur. Bunlardan birincisi deneklere perspektif problemleri sunmak, ikincisi de rotasyon problemi sunmaktır. Perspektif problemlerinde katılımcıdan, belli bir duruma farklı pozisyondan baktığında ne gördüklerini söylemesi istenir. Rotasyon probleminde ise denekten belli bir nesnenin döndürülmesi halinde nasıl görüneceğini tahmin etmesi beklenir (Dökmen,2009). Bu araĢtırmalara örnek olarak Flavell (1981)‟in çocukların 3 mekansal perspektif alma kuralını test ettiği deney gösterilebilir. Flavell çocukların kendi bilgileri ile baĢkalarının bilgilerini karĢılaĢtırma bakımından test ettiği çalıĢmasında perspektifi algılamanın kuralları üzerinde durur. Bu kurallardan ilki iki kiĢi aynı yerden bakıyorsa herhangi bir nesne hem kiĢiye hem de baĢkasına aynı görünür, ikinci kural farklı yüzeyleri olan nesne hem kiĢiye hem de baĢkasına farklı görünür. Son kural ise her yüzeyi homojen olan nesne her yönden bakıldığında herkese aynı görünür (Flavell,1981).
Algısal bakıĢ açısı alma yaĢla birlikteve algılama süreçlerinin uyumlu çalıĢmasıyla geliĢen bir beceridir.
2.7.2.BiliĢsel BakıĢ Açısı Alma
BiliĢsel bakıĢ açısı alma baĢkasının bakıĢ açısından nesnelerin nasıl göründüğünü zihinsel olarak deneyimlemedir. BakıĢ açısı almanın bu boyutu baĢkasının uyarıcı hakkındaki bakıĢını hesap etme ve bunun ile kendi deneyimini birleĢtirmeyi içerir (Hınnant ve O'Brien, 2007).
BiliĢsel empati, bireyin karĢısındaki kiĢiyle aynı duyguları yaĢamadan onun duygularını anlayabilmesidir. Empatinin bu bileĢeni dikkatli gözlemi ve düĢünmeyi gerektirir. KarĢısındaki kiĢinin duygularını, düĢüncelerini hem sözel hem de sözel olmayan ipuçları yoluyla anlama becerisini içerir (Davis, 1983).
KiĢinin baĢka bir insanın ne düĢündüğünü anlaması ve bilgisini değerlendirmesidir (ġener, 1996). Empatinin biliĢsel yönü yani karĢısındakinin bakıĢ açısını alma empatinin ön Ģartı
33
olarak kabul edilir cak tek baĢına yeterli olmadığı düĢünülür. BiliĢsel rol alma olarak adlandırılabilen biliĢsel bakıĢ açısı alma, duygusal rol almanın ön Ģartı olarak kabul edilmiĢtir (Dökmen, 2009).
BiliĢsel bakıĢ açısı alma, algısal bakıĢ açısı almaya göre daha pratik, stratejik ve donanımlı bir yapıya sahiptir (ÖzodaĢık, 2009).
Empatinin alt basamağı olan bakıĢ açısı alma becerileri ve çeĢitleri arasında biliĢsel bakıĢ açısı almanın bir bağ görevi gördüğü söylenebilir. Empatiyi tamamlayıcı faktörler biraraya gelmeden kiĢi karĢısındakini tam anlamı ile anlamıĢ sayılmaz.
2.7.3.Duygusal BakıĢ Açısı Alma
Duygusal bakıĢ açısı alma baĢkasının bakıĢından onun duygularını deneyimlemektir. BiliĢsel bakıĢ açısı alma daha çok bilgi ile iliĢkilidir (Hınnant ve O'Brien, 2007). Duygusal bakıĢ açısı alma empatik cevaplar verebilme ve davranıĢlar sergileme üzerinde önemli bir role sahiptir (Hoffman,2000). Kelly‟e göre bakıĢ açısı almanın duygusal boyutu daha çok sosyal geliĢime odaklıdır (Pedersen ve Ivey,1993).
Empatinin duygusal bakıĢ açısı alma bileĢeni kiĢinin karĢısındaki kimsenin duygularına verdiği duygusal olan yanıtlardır. Bu durum kiĢinin karĢısındakinin duygularının neler olduğunu fark etmesi ile ilgilidir (ÖzodaĢık, 2009).
Kurdek ve Rodgon (1975)‟e göre bakıĢ açısı almanın üç boyutu olan algısal, biliĢsel ve duygusal açıdan karĢısındakinin bakıĢ açısını alamayanlar empati kurmakta baĢarılı olamazlar.
34