Başkanlık sistemini kuran 1787 Anayasası kurucu meclisi tarafından, başkanın görev süresi belirlenirken, tıpkı monark gibi başkanın da yaşadığı sürece görevde kalmasının yürütme istikrarı gibi bazı temel problemleri çözebileceği düşünülmüşse de bu durumun birtakım başka sorunlara yol açabileceği kanısına varılmıştır. Çünkü bir kişiye ömrünün sonuna kadar başkanlık gibi önemli bir güç vermek, bu kişinin hanedan kurması tehlikesine yol açabileceği gibi, hastalık, akli dengesinin bozulması, dejenerasyon gibi hallerin söz konusu olması ihtimali ise iyi bir yöneticiyi bile güçsüz ve başarısız kılabilmektedir. Hamilton, Konvansiyonda bu gibi tehlikelerden ötürü, başkanın ömrü boyunca değil fakat başarılı olduğu sürece görevde kalmasını önermiştir. Hamilton’ ın bu fikrine Madison başarılı olduğu sürece görevde kalmanın, ömür boyu görevde kalmanın yumuşatılmış hali olduğu ve böyle bir durumda da rejimin kolaylıkla irsi monarşiye dönüşebileceği tehdidini sebep göstererek bu önermeye karşı gelmiştir. Yapılan tartışmalar sonucu başkanın hem ömür boyu, hem de başarılı olduğu süre boyunca görevde kalma fikri konvansiyonda destek görmeyerek kabul edilmemiştir. Daha sonra ortaya birçok fikir atılmış ve sonucunda yapılan oylama ile başkanın 4 yıl süre ile sabit olarak görevde
kalmasında karar kılınmıştır299
.
Görüldüğü gibi başkanlık sistemlerinde başkanın görev süresinin dolması ile başkanlık makamı kesin olarak boşatılmış olur. Birçok başkanlık anayasasınca, görevde bulunan başkanın görev süresi bitmeden belirli bir süre önce yeni başkan seçilmiş bulunup, başkanlık görevini dönemini tamamlamış olan başkandan devralır. Bunun yanı sıra başkanın normal görev süresi dolmadan da; ölümü, istifası, görevden uzaklaştırılması sebepleri ile makamı boşalabilir.
Bu sebeplerin dışında, kimi başkanlık anayasalarında, Kongre’nin başkanın fiziksel veya mental (ruhsal) yetersizliğini ilan ederek başkanı görevden alma hakkı bulunmaktadır. Yani başkanın, makamının yetki ve görevlerini yerine getirmede yetersizlik
299 DAHL (1992), s. 60 – 62; Bu sebepten dolayı devlet başkanlığının sona ermesi yalnızca hastalık, ölüm,
istifa ve impeachment durumu ile gerçekleşir. Yani yasama organı belirli bir dönem için seçilen başkanın görevine son veremez. Lijphart’a göre; başkanlık sistemleri, başkanı yasama organından bağımsız kılmış ve ona belli bir görev süresi tanımıştır. Yasama organının çoğunluğunun tercihi ile başkanı düşürme ve daha uyumlu bir yenisini atama şansının olmaması başkanlık sistemlerinde yürütmenin istikrarı sorununu çözmektedir. LIJPHART, Arend. Çağdaş Demokrasiler. (çev. Ergun Özbudun, Ersin Onulduran). Birinci Baskı, Ankara: Yetkin Yayınları, 1996, s.69
76
içinde bulunması durumunda da başkanlık makamı boşalır. Esasen bu kural, başkanın
hayatta olduğu ancak görevini yerine getiremeyeceği durumlar için tasarlanmıştır300
.
Teknik olarak “yetersizlik” ve “kalıcı süre yokluk” kelimeleri yoruma açık ifadeler olduğundan başkanlık krizinin ortasında beklenmedik şekilde yorumlanabilirler. Örneğin, Brezilya Kongre’si yetersizlik ibaresini Başkan Carlos Luz’un askeri müdahale ile görevden alınmasını meşru bir zemine oturtmak için kullanmıştır. Yasal bir söylemle Kongre Luz’u yetersiz ilan etmese de bu durumu, Luz’un ateş altında gambota saklanma olayı ile tasdik etmiştir. Aynı şekilde 1976 yılında Arjantin yasama üyeleri bu argümana Başkan Maria Estela Martinez de Peron’u istifaya zorlama teşebbüsü sırasında başvurmuşlardır. Ancak Senato Başkanı bu konunun ele alınacağı birleşik oturum davetini reddetmiştir. “Yetersizlik” hükmünün politik manipülasyonlara sebep olması, uygulamanın yüksek şekilde sınırlandırılması ile gerçekleşebilmektedir. Örneğin, Şili Anayasası, başkanın yetersizliğinin ilanı için çetrefilli bir yol izlemiştir. Başkanın yetersizliğinin ilan edilebilmesi için en az dörtte bir Temsilciler Meclisi üyesi Yüksek Mahkeme’den bu durumun değerlendirilmesini talep etmelidir. Bu talep üzerine konuyu inceleyen Yüksek Mahkeme, konu ile ilgili Senatoya bir rapor sunmalı, Senato ise bu rapor doğrultusunda basit çoğunluk ile başkanın yetersiz kılınmasına onay vermelidir. Pratikte Şili’deki düzenleme ile, başkanın yetersiz sayılması için her iki meclisin ve Yüksek Mahkeme’nin
kesin olarak anlaşması gerekmektedir301
.
ABD Anayasasına göre, başkan yardımcısı ve kabinenin çoğunluğu başkanın görevini yerine getiremeyecek durumda olduğunu beyan edebilir. Başkanın bu karara karşı itiraz etme hakkı bulunmaktadır. Eğer başkan itiraz ederse, Kongre her iki meclisinin üçte iki oyu ile, başkanının yetersizliği dolayısıyla görevine devam edemeyeceğine karar verilebilir. ABD Anayasası, başkanlık makamı boşaldığında başkan yardımcısının başkanlık görevini devam ettireceğini belirlemiştir ancak, başkan yardımcısının başkanlık görevini devraldıktan sonra başkan yardımcılığı makamı boş kalacağından bu durumda
başkan yardımcılığı görevini kimin üstleneceğine dair bir düzenleme yapmamış302
, daha sonra bu konu 1964 yılında yapılan 25’inci değişiklikle düzenlenmiştir. Buna göre, boşalan
300 PEREZ (2007), s. 138 301
PEREZ (2007), s. 138
302 ABD, 1789’dan 1967’ye dek toplam 290 ay yani 24 yıllık bir süre için başkan yardımcısız kalmıştır.
77
başkan yardımcılığı makamına Başkan, Kongre’nin her iki meclisinin de onayını alarak
göreve başlayacak bir başkan yardımcısı atayacaktır303
.
1994 Arjantin Anayasası da ABD benzeri bir şekilde başkanlık makamının boşalması durumunda yeni seçim yoluna gitmemekte, başkanlık görevi otomatikman başkan yardımcısına geçmekte, ve makamını boşaltan başkanın kalan süresi başkan
yardımcısınca tamamlanmaktadır304
. Otomatik halefiyeti benimsemeyen 1999 Venezuela Anayasası’na göre herhangi bir nedenle başkanlık makamının boşaldığı durumlarda, otuz gün içerisinde yeniden başkanlık seçimi yapılmakta, seçim yapılana kadar başkanlık makamını geçici olarak başkan yardımcısı doldurmaktadır. Ancak makamı boşaltan başkan o sırada döneminin son iki yılında ise yeniden bir seçim yapılmayıp, süre başkan
yardımcısı tarafından tamamlanmaktadır305
. Örneğin, 5 Mart 2013 tarihinde Başkan Hugo Chavez’in vefatından sonra, Venezuela’da yeni seçimler yapılana kadar görevi başkan yardımcısı Nicholas Maduro geçici olarak üstlenmiş, 14 Nisan 2013 günü yapılan
seçimlerle başkanlık görevine seçilmiştir306
Görüldüğü üzere herhangi bir nedenle başkanlık makamının kesin olarak boşaldığı durumlarda eğer otomatik halefiyet söz konusu ise, başkanlık görevini başkan yardımcısı direk devralmakta, bu durumun söz konusu olmadığı anayasalarda ise, yeniden seçim yapılabilmesi için ihtiyaç duyulan süre zarfında başkan yardımcısı geçici olarak başkanlık görevini üstlenmektedir. Peki sistemlerinde başkan yardımcısı makamına yer vermeyen ülkelerde böyle bir durumla karşılaşıldığında başkanın yerine kim geçecektir? Örneğin, anayasasında başkan yardımcısı kurumuna yer vermeyen 1917 Meksika Anayasasına göre, başkanlık makamı, döneminin ilk iki yılında boşalmış ise, Kongre acil olarak kendini
“seçici kurul” olarak tayin eder. Üçte iki toplantı yeter sayısı ve yapılan gizli oylamada
mutlak çoğunlukla geçici bir başkan seçilir. Geçici başkanın seçiminden sonra, on gün içerisinde dönemi tamamlaması için yeni başkanı belirlemek üzere seçimi çağrısı yapılır.
303
1973’de, Spiro Agnew, dürüstlükle bağdaşmayan birtakım davranışları ortaya çıkınca görevden çekildi. Nixon, böylece boşalan başkan yardımcılığına Geral Ford’u atadı. 1974’de bu sefer Nixon çekilmek zorunda kalınca, Ford başkan oldu ve Nelson Rockefeller’ı başkan yardımcılığına atadı. Böylece, tarihte ilk kez, ABD’ni en üst iki yöneticisi atamayla belirlenmiş oldu. EROĞLU (2012), s.113
304 Arjantin Anayasası, m. 88 (http:pdba.georgetown.edu/Constitutions/Argentina/argen94_e.html).
Başkanlık makamının boşaldığı durumlarda, başkan yardımcısının otomatik halefiyetinin doğurabileceği sonuçlar, “Başkan Yardımcısının Görevleri” başlığı altında anlatılmıştır.
305 Venezuela Anayasası, m. 233 (https://venezuelanalysis.com/constitution/title/5)
306 ELLNER, Steve. “ After Chavez: The Maduro Government And The Economic War In Venezuela”. New Left Project. December, 2014 ( https:venezuelanalysis.com/analysis/11121)
78
Eğer, başkanlık makamı döneminin son dört yılında boşalmış ise, Kongre, yine aynı
şekilde toplanarak dönemi tamamlamak üzere yeni bir başkan atar307
.
Sisteminde başkan yardımcısı makamına yer vermeyen bir diğer ülke Şili’dir. 1980 Şili Anayasasına göre, başkanın döneminin kaçıncı yılında makamını boşalttığına bakılmaksızın yeni başkanı belirlemek için seçim yoluna başvurulur. Bu seçimler başkanlık makamı boşaldıktan sonra doksan gün içerisinde yapılır. Şili Anayasası başkan yardımcılığı makamına yer vermediği için, seçim yapılıp yeni başkan belirlenene kadar, kabine içerisinden bir bakan, başkan yardımcılığı sıfatı ile bu görevi geçici olarak
üstlenmekte ve böylelikle başkanlık makamı boş kalmamaktadır308
.