Bu çalıĢmada hane ve hanehalkı sosyoekonomik durum (HHS) boyutu 10 bağımsız değiĢken ile temsil edilmekte olup, bunların ilki hanehalkı sayısı (HHS_HH_SAYISI) değiĢkenidir. Hanehalkı sayısının artması durumunda, hanedeki çalıĢan birey sayısı da artıyor ise, bu durum kiĢinin yoksunluğunu ve dolayısıyla endeks değerini düĢüreceği için, değiĢkenin (-) iĢaret alması bekleniyor iken, çalıĢmayan birey sayısının (özellikle 15- ve 65+ yaĢ) artması durumunda değiĢkeninin (+) iĢaret alması beklenmektedir63. Bu boyutu temsil eden bir baĢka değiĢken hanehalkının sosyoekonomik statüsüdür (HHS_SOS_EKO_STATU). Daha önceki bölümlerde de ifade edildiği gibi, her 2 ilin örneklemi 5 ayrı alt bölgeye ayrılmıĢ ve E bölgesi en kötü, A bölgesi ise en iyi sosyoekonomik düzeyi temsil ettiği durumda, bireyin sosyoekonomik düzeyinin iyileĢmesinin yoksunluk endeksini hangi yönde etkilediğinin ortaya çıkarılması amaçlanmıĢtır. Doğal olarak beklenen, bireyin içinde bulunduğu sosyoekonomik statünün artması durumunda, yoksunluk endeksinin düĢmesi ve dolayısıyla değiĢken iĢaretinin (-) olmasıdır. Modele kukla değiĢken olarak dahil edilen cinsiyet değiĢkeninde (HHS_CINSIYET) kadın 1 ile temsil ediliyorken, Türkiye‟de kadın olmanın sosyal ve ekonomik hayattan dıĢlanmıĢlıkları da beraberinde getirdiği düĢünüldüğünde, bu durum bireyin ve hanenin yoksunluğunu arttıracağı yadsınamaz bir gerçek olarak ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle cinsiyet değiĢkeni için beklenen iĢaret (+) olmaktadır. Hane ve hanehalkının sosyoekonomik durumu boyutunun diğer değiĢkenleri yaĢ değiĢkenlerdir. KiĢinin yaĢının 35-54 arası ve 55 yaĢ üstünde olmasının (HHS_YAS_35-54 ve
HHS_ YAS _55+) yoksunluk endeksini arttıracağı gibi azaltabileceği de tahmin edilmektedir.
Bunun nedeni olarak yaĢa göre endeks değiĢkenliğinin yönünün bireyin çalıĢma, gelir, sağlık vb. koĢullarına göre farklılaĢabileceği gösterilebilir. Yoksunluk endeksini etkilemesi düĢünülen bir baĢka değiĢken grubu ise eğitim olup, bireyin herhangi bir eğitim kurumuna gitmemesinin, ilkokul ve ortaokul mezunu olmasının (HHS_EGITIM_OKULA_GITMEDI,
HHS_EGITIM_ILKOKUL, HHS_EGITIM_ORTAOKUL) yoksunluk endeksini arttıracağı
düĢünülerek bu değiĢkenlerin iĢaretinin (+) olacağı beklenmektedir. Bireyin üniversite ya da lisansüstü eğitim mezunu (HHS_EGITIM_UNIVERSITE, HHS_EGITIM_LISANSUSTU) olması ise göreli olarak gelir ve dolayısıyla yaĢam koĢulları artıĢını da beraberinde getireceği
63 DeğiĢken iĢaretinin (-) olması, söz konusu değiĢkenin yoksunluk endeksini azalttığı/azaltacağı, (+) olması ise
düĢüncesiyle yoksunluk endeksini azaltması beklenmekte ve bu değiĢkenlerin iĢaretlerinin (-) olacağı tahmin edilmektedir.
Ġstihdam, iĢ ve iĢ yeri kalitesi (IIK) boyutunda yer alan ilk değiĢken bireyin çalıĢtığı iĢin (çalıĢan bireyler için) kamu sektöründe ya da özel sektörde yer aldığının temsil edildiği sektör
(IIK_SEKTOR) değiĢkenidir. Bireyin kamu ya da özel sektörde yer almasının yoksunluk
endeksini hangi yönde değiĢtireceği belirsizdir. Bu nedenle bu değiĢken için beklenen iĢaret (+-)‟dir. Buna paralel olarak ana sektörleri temsil eden değiĢkenler için de öngörülen bir beklenti yoktur. Bu nedenle (IIK_ANASEKTOR_TARIM, IIK_ANASEKTOR_SANAYI,
IIK_ANASEKTOR_MADENCILIK, IIK_ANASEKTOR_BALIKCILIK) değiĢkenlerinin
beklenen iĢareti de sektör değiĢkeninde olduğu gibi (+-)‟dir. Ancak bireyin iĢsiz olması ise doğal olarak yoksulluğunu ve de yoksunluğunu arttıracağı için bu değiĢkenin
(IIK_ANASEKTOR_ISSIZ) beklenen iĢareti (+) olmaktadır. Endeks değeri hesaplanan kiĢinin
iĢ statüsünü temsil eden değiĢken grubundan iĢveren, ücretli iĢçi, maaĢlı memur ve kendi hesabına düzenli çalıĢan değiĢkenleri (IIK_ISSTATU_ISVEREN,
IIK_ISSTATU_UCRETLIISCI, IIK_ISSTATU_MAASLIMEMUR,
IIK_ISSTATU_KENHES_DUZENLI) için beklenen iĢaret (-)‟dir. Bunun nedeni olarak ise, bu
statüde çalıĢan bireyler lehine düzenli bir gelir akıĢı olmasının, bireyin yoksunluğunu azaltabilecek etkiyi yaratması gösterilebilir. Buna karĢın yevmiyeli, mevsimlik, geçici ve kendi hesabına düzensiz olarak iĢ buldukça çalıĢan bireyler ise sürekli bir gelire sahip olamadıklarından dolayı bu değiĢkenlerin (IIK_ISSTATU_YEVM_MEVS_GECICI, IIK_ISSTATU_KENHES_DSIZ) yoksunluk endeksini arttıracağı düĢünülmekte ve değiĢkenin
iĢaretinin (+) olacağı beklenmektedir. Bireyin daha az gelir elde etme pahasına daha az çalıĢmak istemesi ise çalıĢma koĢullarından memnuniyetsizliğinin bir göstergesidir ve değiĢkendeki artıĢın yoksunluk endeksini de arttıracağı düĢünülmektedir
(IIK_AZ_GELIR_CALISMA). KiĢinin çalıĢtığı iĢyeri ile arasında resmi bir sözleĢmenin
bulunup bulunmadığını gösteren (IIK_SOZLESME) değiĢkenin (-) iĢareti alması beklenirken, bunun nedeni olarak resmi sözleĢmenin varlığının bireyin iĢ güvenliğini garanti altına alması gösterilebilir. Bireyin sigortalı yani sosyal güvenlik sistemine kayıtlı olarak çalıĢıyor olması da (IIK_SGK_SIGORTA) yoksunluğunu azaltacağı için bu değiĢken için beklenen iĢaret (- )‟dir. ĠĢyerinde kariyer fırsatlarının yer alması ve bireyin kendini ifade ederken çekinmemesi de yoksunluğunu azaltan etmenlerdir, ki bu yüzden bu değiĢkenler (IIK_ISY_KARIYER_FIRS,
IIK_ISY_IFADE_OZGURLUGU) için beklenen iĢaret de negatiftir. Ferdin çalıĢtığı yerde açık
yoksunluğunu azaltan diğer etmenlerdir ve bunları temsil eden tüm değiĢkenler
(IIK_ISY_AMAC, IIK_ISY_OZGURLUK) için beklenen iĢaret (-)‟dir.
Yoksulluk endeksini etkileyen en önemli unsurlar arasında yer alan bir baĢka boyut da gelir (G) boyutudur ve çalıĢmada bu boyutu 7 değiĢken temsil etmektedir. Bireyin çalıĢtığı iĢte aldığı ücret, varsa ek ödeme (prim vs.) miktarı, ek iĢ yapıyorsa buradan elde ettiği gelir, hanede elde edilen toplam gelir, öz tüketim miktarları ve bunun toplam tüketimleri içindeki payı, hanede sosyal mali yardım alınıyor olması ve bunun miktarı ile bireyin yoksunluğu arasında ters yönlü bir iliĢki mevcuttur. Bireyin ve hanenin elde ettiği gelir ne kadar yüksek ise yoksun olma olasılıkları da o kadar düĢüktür, ki bu yüzden söz konusu değiĢkenler
(G_UCRET_MIKTARI, G_EKODEME_MIKTARI, G_EKIS_GELIR_MIKTARI,
G_HANE_TOPLAMGELIRI, G_OZTUKETIM_ORANI, G_SOSYAL_MALI_YARDIM,
G_SOSYAL_MALIYARDIM_MIKTARI) ile yoksunluk endeksi arasında da negatif yönlü bir
iliĢkinin olduğu düĢünülmekte ve bu değiĢkenler için beklenen iĢaret (-) olmaktadır.
Sağlık (S) boyutu değiĢkenleri düzenli spor yapma ve herhangi bir sağlık sorunu ile karĢılaĢıldığında her zamankinden farklı bir Ģey yapmama durumunu göstermektedir ve bu değiĢkenlerin yoksunluk endeksini azaltacağı öngörülmektedir. Zira birey ne kadar çok spor yaparsa ve dolaylı da olsa bu yolla sağlığı ne kadar iyi olursa, bireyin yaĢam kalitesi ve özgüveni artar, yoksunluğu azalır. Bireyin yaĢadığı sağlık sorunlarına karĢı yapabileceklerini bilmesi, bu soruna karĢı elinde bir mücadele imkanının olması da birey için olumlu bir göstergedir, ki bu da bireyin yoksunluğunu azaltabilir. Bu nedenlerle sağlık boyutu değiĢkenleri (S_DUZENLI_SPOR ve S_SAGLIK_SORUNUNA_KARSI_DAVRANIS) için beklenen iĢaret negatiftir.
Bireyin özgürlüğünün bir göstergesi olan güçlenme (GUC) boyutu, yoksunluk endeksini etkilediği düĢünülen toplam 13 değiĢken ile temsil edilmektedir, ki bunların ilk alt grubu, bireyin hayatına iliĢkin bazı değiĢiklikleri yapmayı isteyip istememesidir. KiĢinin hayatında değiĢiklikler istemesi mevcut durumdan memnuniyetsizliğini ifade ederken, bu durumun yoksunluğunu arttırıcı yönde etki yapabileceği düĢünülmektedir. Zira bireyin sahip oldukları ile mutlu olmaması, elde etmeye çalıĢtıklarına da henüz ulaĢamadığının bir ifadesidir ve bu da zaten yoksunluğun kendisidir. Bu nedenlerle bireyin yaĢadığı eve, Ģehre, ailesine, sosyal statüsüne ve hayatına iliĢkin değiĢiklikler istemesi yoksunluk endeksini arttırıcı yönde etki yapacağı düĢüncesiyle söz konusu değiĢkenlerin (GUC_DEG_ISTENEN_EV,
GUC_DEG_ISTENEN_SEHIR, GUC_DEG_ISTENEN_AILE,
olması beklenmektedir. Yine hayatında değiĢim isteyen bireylerin bu değiĢimi kim tarafından sağlanacağı da dıĢa bağımlılığı yansıtması bakımından önemlidir. Zaten hayatında sahip olduklarından memnun olmayan birey, bir de buna iliĢkin değiĢiklik kararlarını kendisi veremiyorsa, özgürlüğü kısıtlanmıĢ demektir, ki bu durum yoksunluğunu daha da arttıracaktır. Bu nedenle ferdin hayatındaki değiĢimin kimin tarafından gerçekleĢtiğini ya da gerçekleĢeceğini temsil eden değiĢkenler (GUC_DEG_SAG_AILE, GUC_DEG_SAG_TOPL,
GUC_DEG_SAG_YEREL_YON, GUC_DEG_SAG_GENEL_YON) için de beklenen iĢaret
(+)‟dir. Bireyin topluma iliĢkin unsurları değiĢtirebileceğine inanıyor olması ise kendisine olan özgüvenin bir göstergesi olabilir ve bu durum da bireyin yoksunluğu ile ters iliĢkilidir
(GUC_TOPL_DEG_YAPABILME). Kendisinin ve yakınlarının, geçmiĢteki ve bugünkü
özgürlük derecesinin artması da yoksunluğunu azaltmaktadır. Özgürlük derecesinin artması ise yoksunluk endeksini negatif yönde etkileyecektir. Bu yüzden modelde yer alan söz konusu durumları barındıran değiĢken GUC_OZGURLUK_DURUMU) için beklenen iĢaret (-)‟dir.
Utanma/dıĢlanmıĢlık hissetmeden yer alma (U) boyutu bireyin toplumdan dıĢlanmasını ve bireye karĢı önyargılı davranıĢlara iliĢkin değiĢkenler tarafından temsil edilmektedir. Toplam 18 değiĢkenin yer aldığı bu boyutun değiĢkenleri, bireye karĢı önyargılı davranılıp davranılmadığı ve eğer davranıldı ise bunun yeri ve nedenleridir. Bireye karĢı önyargılı davranıĢ sebebi ve yeri ne olursa olsun yoksunluğunu artıracaktır, ki bu yüzden söz konusu değiĢkenler (U_ONYARGILI_DAVRANIS, U_ONYARGILI_DAVRANIS_SAGLIK_KUR,
U_ONYARGILI_DAVRANIS_ISKUR, U_ONYARGILI_DAVRANIS_KARAKOL_ADLIYE,
U_ONYARGILI_DAVRANIS_SOS_HIZM, U_ONYARGILI_DAVRANIS_DUKKAN_REST,
U_ONYARGILI_DAVRANIS_BANKA_SIGORTA,U_ONYARGILI_DAVRANIS_YAKINCEVR E_EVI, U_ONYARGILI_DAVRANIS_KAMU_KURULUSU, U_ONYARGI_NED_EGITIM,
U_ONYARGI_NED_ETNIK, U_ONYARGI_NED_CINSIYET, U_ONYARGI_NED_YAS,
U_ONYARGI_NED_CINSEL_TERCIH, U_ONYARGI_NED_DIN,
U_ONYARGI_NED_ENGELLILIK, U_ONYARGI_NED_BILMIYORUM,