Bu çalıĢmada yer alan boyut ve göstergeler seçilirken, AF yaklaĢımını ilk ele alan çalıĢma grubunun yer aldığı OPHI'nın yaptığı analizlerden yararlanılmıĢtır. Bu çalıĢma grubunun hazırlamıĢ olduğu ve yoksulluğun kayıp boyutlarını da içeren çok boyutlu yoksulluk anketine, Türkiye'ye iliĢkin sorular da eklenerek, uluslararası çok boyutlu yoksulluk ölçümüne paralel bir analiz yapılabilmiĢ, bunu uygularken de Türkiye özeline dair boyut ve göstergelerin ön plana çıkarılması hedeflenmiĢtir47.
Bu yoksulluk analizinin ilk boyutu olan istihdam, iĢ ve iĢyeri güvenliği boyutu 8 göstergeden oluĢurken, her bir göstergenin ağırlığı (1/8) Ģeklinde belirlenmiĢtir. Bu boyuttaki 8. gösterge 7 ayrı alt göstergeye ayrılmıĢ, her bir alt göstergenin ağırlığı ise [(1/8)/7] Ģeklinde modele dahil edilmiĢtir. Boyutta, kiĢinin çalıĢtığı iĢteki sürekliliğine inancı, ücretli olarak hastalık, tatil, doğum izninin varlığı, sosyal güvenlik sistemine dahil olması, çalıĢtığı iĢ yerinin fiziksel ya da zihinsel zarar verme durumu ve çalıĢma ortamının kalitesi incelenmektedir. Eğer kiĢi her an iĢten atılma inancıyla yaĢıyorsa, daha net ifadeyle iĢteki sürekliliğine inanmıyorsa, ücretli hastalık, tatil, doğum izni bulunmuyorsa ve çalıĢtığı ortam Ģartları fiziksel ve ruhsal sağlığına zarar veriyorsa bu kiĢi bu göstergelerde yoksun kabul edilmektedir.
KiĢinin ve dolayısıyla hanenin tasarruf ve borç durumlarını ele alan gelir boyutu ise 2 göstergeden oluĢurken, bu göstergeler ile kiĢinin tasarrufunun ve borcunun olup olmadığı incelenmekte ve her bir göstergenin ağırlığı (1/2) olmaktadır. Bireyin tasarrufunun bulunması ve borçlu olmaması, bu göstergelerde yoksun olmadığının bir ifadesidir. Diğer bir bakıĢ açısıyla eğer bireyin herhangi bir tasarrufu yoksa ve borçlu (kredi kartı borcu dahil) durumda ise kiĢi bu göstergelerde yoksundur.
Sağlık boyutu, anketin uygulandığı bireyin ve varsa hanedeki bebek, hamile ve 60 yaĢ üstü bireylerin sağlık ve beslenme durumları ile sosyal sağlık sistemine dahil olup olmamasının incelendiği 5 göstergeden oluĢmakta ve her bir göstergenin ağırlığı (1/5) olmaktadır. KiĢinin ve aile bireylerinin (özellikle varsa bebek, hamile ve 60 yaĢ üstü) sağlık
47 Ele alınan boyutların bazı alt göstergeleri birbiri ile benzeĢiyor gibi görünmekle birlikte, çalıĢmada bunların
ayrıĢtırılmasının nedeni, her boyutun kendi içinde ulaĢmaya çalıĢtığı amacın ön plana çıkarılmasının hedeflenmiĢ olmasıdır. Örneğin çalıĢmanın ileriki aĢamalarında da belirtileceği gibi, güçlenme boyutunda yer alan "kararlarda dıĢa bağımlılık ve kendi baĢına karar verme" göstergeleri ile yaĢamsal anlam ve değer boyutunda yer alan "bireyin hayatını nasıl yaĢayacağı konusundaki özgürlüğü, karar verme yetisi" göstergeleri benzeĢmektedir. Ancak buradaki amaç; güçlenme boyutunda "dıĢa bağımlılığın tespit edilmesi", yaĢamsal anlam ve değer boyutunda ise kiĢinin "dıĢa bağımlılığından duyduğu memnuniyetin/kaygının" ön plana çıkarılmasıdır. Bu nedenle, bu ve benzer göstergeler farklı boyutlar altında ele alınmıĢtır.
ve beslenme durumlarının iyi olması, bu göstergelerde ve dolayısıyla boyutta yoksun olmadığını ifade ederken, tersi durumda yani belli bir seviyenin altında olması, söz konusu göstergelerdeki yoksunluğu yansıtmaktadır.
Güçlenme boyutu, bireyin özerkliğinin ya da dıĢa bağımlı olup olmadığının açığa çıkarılması için kullanılmıĢtır. KiĢinin günlük aktiviteleri, günlük harcamaları, sağlık, güvenlik, dini ve çalıĢma durumu ile ilgili kararları kendi baĢına verip veremediği her bir
göstergenin ağırlığı (1/7) olmak üzere 7 gösterge ile incelenmekte ve alınan kararlarda dıĢa
bağımlı olup olmadığı tespit edilmeye çalıĢılmaktadır. KiĢinin söz konusu kararlarda kendi baĢına hareket edebilmesi ve bir baĢkasına bağımlı olmaması, incelenen göstergede yoksun olmadığının bir iĢaretidir. KiĢi kararların alınmasında edilgen bir durumda ise ya da eylemliliği48
kısıtlı ise bu göstergelerde yoksun kabul edilmektedir.
Sosyal yaĢamda utanma/dıĢlanmıĢlık hissetmeden yer alma boyutunda, bireyin kendisinin ya da ailesinden birisinin yoksul olması durumundaki utanma derecesi, toplumda herhangi bir aktiviteyi yaparken dıĢlanma, haksızlığa uğrama ve küçük düĢme durumu ile karĢılaĢıp karĢılaĢmadığı incelenmekte, kiĢinin sahip olduğu etnik, dinsel ve kültürel geçmiĢinin aldığı hizmetleri, çalıĢma ya da eğitim durumunu nasıl etkilediği 8 ana gösterge ile incelenmektedir. Bu boyuttaki 7. ve 8. göstergeler, kamu/altyapı hizmetlerine eriĢim, kamu kurumlarında iĢ/sözleĢme, özel sektörde iĢ/sözleĢme, kamusal barınma (lojman vb.), üniversite öncesi ve üniversitede eğitim olanaklarından faydalanma olmak üzere 6 ayrı alt göstergeye ayrılmakta ve her bir alt göstergenin katkısı [(1/8)/6] olmaktadır. Bireyin içinde bulunduğu ekonomik yahut sosyal durumdan utanıyor olması, yaĢamsal aktivitelerinde kendini toplumdan dıĢlanmıĢ hissetmesi, iĢ ya da aile ortamında kendine haksızlık yapıldığını düĢünmesi, etnik ve kültürel geçmiĢi ile eğitim seviyesinin temel hizmetlere ulaĢmasını engellediğini düĢünmesi bu göstergelerde yoksun olduğunu göstermekte iken, tersi durumlar yoksun olmadığının birer ifadesidir.
BeĢ göstergenin yer aldığı ve her bir göstergenin ağırlığının (1/5) olduğu yaĢamsal anlam ve değer boyutunda, bireyin hayatını nasıl yaĢayacağı konusundaki özgürlüğü ve karar verme yetisi, barınma, fiziksel güvenlik, eğitim ve yaĢamın tamamına olan memnuniyet seviyesi araĢtırılmakta, yaĢamsal mutluluğu ve hayata bakıĢı irdelenmektedir. KiĢinin özgür olamaması yoksunluğuna, dolayısıyla da yoksulluğuna en çok etki eden unsurlar arasında sayılabilir. Bireyin kendi baĢına karar veremez durumda olması ve kendini özgür
48
hissetmemesi, ailesinin güvenliğinden, eğitim seviyesinden ve yaĢamının tamamından hoĢnut olmaması, kiĢinin söz konusu göstergelerde yoksun olduğunun birer açıklamasıdır.
Hanenin yaĢadığı ortamın güvenli olup olmadığının incelendiği fiziksel güvenlik boyutunda ise her göstergenin ağırlığı (1/4) olması kaydıyla toplam 4 gösterge yer almakta ve ele alınan bu boyut son yıllarda herhangi birisinin, ailenin evine hırsızlık amacıyla girip girmediğini, herhangi bir olayda Ģiddete maruz kalıp kalmadığı ile gelecekte böyle olaylarla karĢılaĢma beklentisini ve bugün ile geçmiĢ arasındaki Ģiddet olaylarının karĢılaĢtırılmasını kapsamaktadır. Bireyin kendisinin, ailesinin ve yaĢadığı evin güvenliğinden kuĢku duyuyor olması, geçmiĢte güvenliğini tehlikeye atan olayların yaĢanmıĢ olması ve Ģiddet olaylarının gün geçtikçe artmakta olduğunu düĢünüyor olması bu göstergelerdeki yoksunluğun bir ifadesidir.
Sekizinci ve son boyut 3 göstergenin (1/3) ağırlıkla yer aldığı ve hanenin sosyoekonomik yapısının incelendiği boyuttur. Hanenin sosyoekonomik yapısı parasal yoksullukla en fazla bağlantılı olan boyutlardan birisi olduğu ve gelir/harcama seviyesi göreli düĢük olan hanelerin sahip olduğu imkanların bu seviye ile doğru orantılı olarak hareket ettiği söylenebilir. ÇalıĢmada yer alan bu boyutta hanenin kullandığı içme suyunun kalitesi, tuvaletin konumu ve evin zemini incelemekte, her bir göstergenin analizi etkileme gücü (1/3) olmaktadır. Hane içme suyu merkezi dağıtım sistemine dahil değilse ya da içme suyu olarak damacana suyu kullanılmıyorsa; evin tuvaleti ilkel Ģartlarda ise yani evin dıĢında yer alıyorsa; evin zemininde taban tahtası yoksa, baĢka bir ifadeyle beton yada topraktan oluĢuyorsa, bu hanede yaĢayan bireyler söz konusu göstergelerde yoksun kabul edilmektedir.