Bölgesel Aktörlerin Afganistan Üzerindeki Politikaları

Afganistan'da barıĢ ve güvenlik sadece Taliban'la görüĢmelere bağlı değildir. Bölgesel ve küresel aktörlerin de durumla ilgili gereklilikleri bulunmaktadır. Pakistan, Suudi Arabistan, Katar ve diğer bazı Arap ülkelerinin Taliban üyeleri arasında etkileri hükümet ile barıĢ görüĢmelerine yön verecektir. Ayrıca, barıĢ sürecinde yer alan bölgesel aktörlerin arasında da ihtilaflar vardır. Bölgesel rekabetten dolayı Suudi Arabistan Taliban‟la müzakere sürecinde Katar‟ın ön ayak olmasından hoĢnut değildir. Bu yüzden Afganistan devletinin görüĢmelerin Arabistan‟da yürütülmesi yönündeki talebini desteklemiĢtir. Bu durumda Katar, Suudi Arabistan ve BAE gibi Taliban ile iliĢkileri olan bölgedeki ABD müttefiklerinin rolünü dikkate almak gerekmektedir. Amerika ve Taliban arasındaki gerginliklerin azalma olasılığı; bölgesel bir oyuncu, Ġran'a karĢı Batı'nın müttefiki durumunu sabitleyici ve sözde ġia hilaline karĢı Sünni ekseni olarak Katar‟ın güçlenmesine yol açabilirdi (Massoud, 2015: 3). Diğer taraftan, Pakistan‟ın yardımı ve Pakistan Taliban‟ının katılımı olmadan Taliban'la barıĢ yapmak baĢarılı olmayacaktır. Ancak müzakere ile uyum belirtilerinin artacağı yakın gelecekte görülecekti. Son parlamento seçimlerinde Pakistan Halk Partisi‟nin yenilmesiyle, Ġslamabat'ın Afganistan‟a yönelik dıĢ politikasında değiĢim olabilirdi. Üstelik kanıtlara bakılırsa Ġslamabat, yerel Taliban ile çözüme varmayı öncelik olarak görmekteydi. Bu nedenle, Pakistan‟da Taliban'la görüĢme zemini mevcuttur. Ama bunun için ABD, Pakistan'daki yeni hükümetle bir dizi anlaĢmalar yaparak ekonomik ve askeri tavizler vermesi gerekmektedir. Öte yandan, Afganistan‟ın bölgeye yönelik belli bir politikası yoktur ve bu da bizatihi Afganistan'daki kargaĢaya zemin hazırlamaktadır. Ġç yönetim güçlü olsaydı eğer, bu durumu değiĢtirerek tarihsel bir durumun içine bir Ģey yapabilirdi. Dönemin siyasi figürlerinden Ahmed Massoud diğer siyasiler gibi Pakistan'la iliĢkilerin geliĢtirilmesine karĢı çıkmadığını ve düĢman yaratma teorisini tamamen reddettiğini, her hareket söz konusu olduğunda ulusal çıkarlar temelinde bölgesel dostlar edinme vakti olduğunu ifade ediyordu. Massoud, “Pakistan, Hindistan ve Rusya'daki ulusal çıkarlarımız nedir? İran ve Amerika’da nedir? Bu bizim ulusal çıkarlarımızı şekillendirmek için bulmamız gereken noktayı gösterir. Ülkenin aşırı bir biçimde bir tarafa kayması siyasi bir tartışma yaratır. Çin ve Pakistan ile Hindistan arasında oynamak en öldürücü dış politikadan biridir. Bu üç ülkenin her üçü de birbirine düşmandır. Pakistan

Hindistan'ın düşmanı ve Hindistan Çin'in düşmanıdır ve her üçünün de Afganistan’a eli uzanmaktadır. Biz bağımsız bir dış politika izleyebilseydik hiçbir sorun olmadan her üç ülke ile de ayrı ilişkiler kurabilirdik” ifadeleriyle Afganistan‟ın dıĢ politikadaki çıkmazını oldukça farklı bir açıdan izah etmekteydi (Massoud, 2015: 3). Afganistan gerek iç gerekse de dıĢ politikada bölgesel aktörlerden olan Ġran ve Pakistan‟ın tarihte olduğu gibi günümüzde de etkisi altındadır.

Ġran, Afganistan‟ın büyük ticaret ve ekonomik ortaklarından biri sayılır. Afganistan'ın Batı bölgelerinde çeĢitli projelerde büyük yatırımlar yaparak destek vermektedir. Tahran, Afganistan'ın ekonomik altyapısının yeniden inĢası ve geliĢtirilmesinde etkin bir role sahipti. Bu etkinlikler arasında Batı Afganistan'ı Chabahar noktası ile Basra Körfezi'ne bağlamak için yolların inĢaatı örnek gösterilebilir. Bu yol yerine Pakistan toprakları rotasını kullanmak Afganistan‟a pahalıya mal oluyordu. Afganistan böylece denize eriĢim sağlayabilirdi. Genel olarak Ġran‟ın Afganistan'a ekonomik yardımı bir milyar doları geçmiĢtir (Vildani, 2003: 75). Bundan dolayı Afganistan'da barıĢ ve istikrarın yayılması, Ġran Ġslam Cumhuriyetinin hem ideolojik perspektifi ile uyumludur hem de siyasi olarak Afganistan‟ın yararınadır. Ayrıca Ġran‟ın bölgedeki ehemmiyeti ve özel konumundan dolayı Afganistan'da barıĢ ve istikrarın sağlanması için Ġran‟ın aktif katılımı oldukça önemlidir. Bu katılım, bölgedeki diğer ülkelerin dinamikleri ve çıkarlarının sonucu üzerinde belirleyici bir etkiye sahip olacaktır. (Morgentahu, 2005: 50)

Edinilen tecrübenin sonucu olarak önemli aktörlerden birinin göz ardı edilmesiyle baĢlayan bölgesel barıĢ eğiliminin arzu edilen bir sonuca ulaĢmadığını açıkça göstermiĢtir. Böylece, Afgan barıĢ görüĢmelerinin sürecine Ġran'ın katılımı kesinlikle gereklidir. Öte yandan Ġran Ġslam Cumhuriyeti, görüĢmelerin temelli olarak Afganlar arasında bir diyalog olmasına ve Taliban ile Amerika‟nın doğrudan görüĢmemelerine inanmıĢtır. Aslında, Ġran açısından bu sürecin ana aktörü Amerika değil Afganistan merkezi hükümeti olmalıdır. Bu yüzden Amerika‟nın baĢını çektiği bir müzakere Afganistan'da kalıcı barıĢı sağlayamaz (Farhang, 2001: 8).

Hamed Karzai hükümetinin öncelikli görevi de bu süreçte hükümetin birincil role sahip olması gerektiğine Amerika‟yı ikna etmektir. Ġran Ġslam Cumhuriyetine göre,

Afgan politik ve güvenlik düzenlemelerindeki Amerikan müdahalesi, ülkenin güvenliğini ve iç çatıĢmaların artmasını sağlayan en önemli faktörlerden biridir. Bu nedenle, böyle bir aktör Afganistan'daki barıĢ inisiyatiflerinde yapıcı bir rol oynamaz (Morgentahu, 2005: 52).

Diğer yandan Afganistan'da Pakistan çıkarları ekonomik ve siyasi olmak üzere iki kısımda incelenebilir. Ekonomik çıkarlar açısından Orta Asya'ya giriĢ, Ġran'la rekabet ve bölgesel pazarlarda rekabet oldukça önemlidir. Ayrıca Pakistan, Orta Asya petrol ve doğal gaz boru hatları için Afganistan'dan Pakistan'a transit yolunu kullanmak da istemiĢtir. BĢka bir yandan Pakistan, Chabahar ve Bandar Abbas limanları ile rekabet eden Karaçi ve Guadar limanlarının peĢinde olmuĢtur (Arfani, 2011: 156). Siyasi çıkarları açısından Afganistan'la toprak anlaĢmazlıklarını çözmek ve Hindistan ile rekabet önem arz etmekteydi.

Pakistan, Afganistan'da iktidardaki yandaĢ bir hükümetin olduğu zaman amacına ulaĢmıĢ olurdu. Ġktidarda Taliban‟ın olması Pakistan‟ın hedeflerine eriĢmesi için birebirdi. Tersine Taliban‟ın yok olması Pakistan etkisini zayıflatır ve bölgesel rakibi yani Ġran‟ın elini güçlendirirdi (Aqchari, 2015: 65).

Afganistan'da Pakistan etkisinin en önemli araçları: Pakistan'ın istihbaratı, Hikmetyar'ın Ġslam Partisi ve Taliban grubu gibi, Afganistan'daki radikal PeĢtun grupları yakın bir dini ve etnik bağlantısı olan Pakistanlı PeĢtunlar, Pakistan dini okulları, Pakistan'daki radikal dini çevrelerle (El-Haq, Fazl-ı Rahman, vb.) yakın iliĢkisi olan El-Kaide ağı ve Taliban'ın uluslararası siyasi çevrelerde destekleyen Pakistan dıĢiĢleri bakanlığıdır. Pakistan'ın baĢarıdan baĢarısızlığa uzanan politika sonuçlarını değerlendirmek gerekir. Örneğin Hikmetyar, Pakistan'ın hedeflerini güvence altına alamadı. Bu arada Taliban'ın göreceli baĢarısı Pakistan'ın Afganistan'a hâkimiyetini artırmak için bir baĢarıydı. Buna ek olarak on yıl içinde Pakistan'ın ulusal çıkarlarıyla uyumlu olarak PeĢtunlar ve PeĢtun olmayanlar arasında bir güç dengesi yaratmayı ve Pakistan'ın Afganistan'daki göreceli konumunu korumayı baĢardı (Arfani, 2011: 154).

3.4. 11 Eylül 2001 Öncesi ve Sonrası Afganistan'daki ÇatıĢmalara Müdahil Olan Aktörler

Afganistan, her zaman sömürge güçlerinin müdahale ettiği ülkeler arasında yer almıĢtır. Ya da kendilerini korumak için Afganistan‟ı bir kalkan olarak kullanmıĢlardır. Daha önce de belirtildiği gibi, Afganistan'daki geliĢmelerde üç ana aktör rol oynamıĢtır.