Bölgenin Fiziki Coğrafi Özellikler

Bölge arazisinin yüksekliği Hazar denizi kıyısında -26 m’den Bazardüzü dağında 4466 m’e kadar artmaktadır. Bundan dolayı bu bölgenin doğal koşulları dikey olarak değişmektedir. Bunun sonucu olarak bölge birbirinden çok farklı özelliğe sahip dört yükseklik alanına; ova, alçak dağlık, orta dağlık ve yüksek dağlık alanlarına ayrılmaktadır213.

213 _{Şövqi GÖYÇAYLI, Nizami ƏYYUBOV, Nizaməddin Allahverdiyev, Azərbaycan}

128 Bölge fiziki coğrafi özelliklerine göre iki rayona; Samur – Deveçi ve Gonagkend rayonlarına ayrılmaktadır. Bu rayonlar jeomorfolojik kuruluşlarına ve iklimine göre çok farklı özelliklere sahiptirler214.

2.3.2.1.1. Jeomorfolojik ve Hidrografik Özellikleri

Samur – Deveçi rayonu Büyük Kafkas’ın kuzey doğu yamacında Hazar denizi ile alçak dağlık alanlar arasındaki ovaları kapsamaktadır. Ovanın kuzey hissesinde eni 25-30 km, Beşparmak dağından doğuda ise 3-4 km’dir.

Ova aluvyal ve deniz çöküntülerinden oluşmuştur. Batısı nehir, doğusu ise deniz çöküntülerinden oluşmaktadır. Ovanın yüzeyi batısında deniz seviyesinden 200 m ve daha yüksek olduğu halde, Hazar kıyısında -26 m’e kadar aşağıya inmektedir. Ovanın yüzeyi nehir dereleriyle parçalanmıştır.

Ova zengin yeraltı su kaynaklarına sahiptir. Alçak dağlık alanda yeraltı su kaynakları çeşme şeklinde yeryüzüne çıkmaktadır. Şollar düzlüğünden uzatılmış su boru hattının suları Bakü’de temel su kaynaklardandır.

Gonagkend rayonu Samur – Deveçi ovasından yüksekliği 4000 m’den fazla olan Baş Kafkas dağlarının su ayırım hattına kadar yükselmektedir. Azerbaycan’ın en yüksek noktası olan Bazardüzü dağı (4466 m) bu bölgede yerleşmektedir.

Burada Tufan, Şahdağ – Hızı, Tengi – Beşparmak ve d. büyük tektonik strüktürleri vardır. Rayonun yüksek ve orta dağlık alanlarında 7 bal, alçak dağlık alanlarda ise 6 bal gücünde depremler meydana gelebilmektedir215.

Rayonun rölyefi suayırım hattına kadar basamalar şeklinde gittikçe yükselmektedir. Birbirine paralel uzanan sıradağlar nehirlerle keskin parçalanmıştır. Alçak dağlık alanlarda Samur ve Gudyalçay nehirleri arasında Büyük Suval ve Küçük Suval sıradağları ve Gusar ovası yerleşmektedir. Batıdan doğuya doğru ovalar yelpaze şeklinde genişlenmektedirler. Onların yüzeyi 200 m yükseklikten 1800-1900 m’e kadar yükselmektedir.

Bu rayonda yağışların bol olması ve killi toprakların geniş yayılmasına göre sık sık toprak sürüşmeleri meydana gelmektedir. Buradaki Haltan, Cimi, Haşı kükürtlü, sıcak maden suları tedavi açısından çok önemlidir216.

214 _{Budaq BUDAQOV və Yaqub QƏRĐBLĐ, a.g.e., s. 135.} 215 _{Müseyib MÜSEYĐBOV, a.g.e., s. 150.}

129 Guba – Haçmaz bölgesi sık nehir şebekesine ve bol su ihtiyatlarına sahiptir. Nehirlerden çoğu Baş su ayırım hattından başlayarak Hazar denizine dökülmektedirler. Bu nehirlerin suları genelde yağmur, kar ve yeraltı su kaynaklarının sularıdır. Bölgede sık sık seller meydana gelmektedir. En büyük nehirleri Samur, Gudyalçay, Garaçay ve Velveleçay nehirleridir. Azerbaycan’ın en büyük suyolu olan Samur – Apşeron suyolu da bu bölgeden geçmektedir. Bu suyolu Azerbaycan’da tarım sektöründe ve aynı zamanda Bakü’nün su donatımında büyük öneme sahiptir.

2.3.2.1.2. İklim Özellikleri

Guba – Haçmaz bölgesi diğer bölgelere kıyasla daha çok arktik soğuk hava kitlelerinin ve Orta Asya antisiklonunun tesirine uğramaktadır. Tropik antisiklonun tesiri burada oldukça az hissedilmektedir. Deniz hava kitlesi buraya sadece kuzey batıdan gelmektedir. Bölge iklim özelliklerine göre 3 rayona bölünür217.

Deniz sahili rayonun iklimi yazı kurak geçen ılıman sıcak iklim ve kuru stepler iklimi, kışı kurak geçen ılıman sıcak iklim tiplerine aittir. Burada kış ılıman, yaz ise sıcak ve kuru geçmektedir.

Deniz sahili rayonun ortalama yıllık sıcaklığı 12-13°C, ocak ayının ortalama sıcaklığı 1-2°C, temmuz ayının ortalama sıcaklığı 24-25°C, yıllık yağışlar 300-400 mm, maksimum yağışlar sonbaharda düşmektedir218.

Kar az yağmakta ve devamlı kar örtüsü oluşturmamaktadır. Toplam karlı günlerin sayısı 10-30 gün arasında değişmektedir. Kar örtüsünün kalınlığı 1-3 cm’dir219.

Ortalama güneş ışınımı yıllık 120-130 kkal/cm2, ortalama ışınım bilançosu yıllık 40-50 kkal/cm2’dır.

216 _{Budaq BUDAQOV və Yaqub QƏRĐBLĐ, a.g.e., s. 137.} 217 _{Müseyib MÜSEYĐBOV, a.g.e., s. 152.}

218 _{y.a.g.e., s. 152.}

219 _{Hacıyev QƏMBƏR, Rəhimov VƏKĐL, Azərbaycan SSR Đnzibati Rayonlarının Đqlim Səciyəsi,}

130 Bölgede genelde Briz rüzgarları karakteriktir. Rüzgarların ortalama yıllık hızı 3-5 m/san’den fazla olmamaktadır. Güçlü rüzgarların (15 m/san’den fazla) yıllık sayısı 20-50 gün olmaktadır.

Alçak dağlık rayonun iklimi yazı ılıman geçen sıcak iklim, kışı kurak geçen soğuk iklimdir. Alçak dağlık rayonun ortalama yıllık sıcaklığı 8-10°C, ocak ayının ortalama sıcaklığı -2-3°C, temmuz ayının ortalama sıcaklığı 20-22°C, yıllık yağışlar 500-600 mm, maksimum yağışlar sonbaharda düşmektedir220.

Devamlı kar örtüsü mevcuttur. Toplam karlı günlerin sayısı 80-120 gündür. Kar örtüsünün kalınlığı 30-50 cm arası değişmektedir. Bölgede kar örtüsü kasım aylarında yaranmakta ve mart ayının ortalarına kadar devam etmektedir221.

Ortalama güneş ışınımı yıllık 120-148 kkal/cm2, ortalama ışınım bilançosu yıllık 20-46 kkal/cm2’dır.

Bölgede genelde batı ve doğu yönlerinde esen dağ dere rüzgarları karakteriktir. Rüzgarların ortalama yıllık hızı 1-2 m/san’dır. Güçlü rüzgarlı günlerin sayısı (15 m/san’den fazla) 6 günden fazla olmamaktadır.

Dağlık rayonun iklimi yazı ılıman geçen sıcak iklim, kışı kurak geçen soğuk iklimdir. Dağlık rayonun ortalama yıllık sıcaklığı 5-7°C kadar, ocak ayının ortalama sıcaklığı -4-6°C, temmuz ayının ortalama sıcaklığı 14-15°C, yıllık yağışlar 400-600 mm, maksimum yağışlar ilkbaharın sonları ve yazın başlarında düşmektedir222.

Kar örtüsü sabit ve devamlı olmaktadır. Toplam karlı günlerin sayısı 120-160 gündür. Karın ortalama kalınlığı 70 cm ve daha fazladır. Bölgede kar örtüsü ekim ayında yaranmakta ve nisan ayının sonlarına kadar devam etmektedir. 3900 m’den daha yüksek bölgelerde kar örtüsü yıl boyunca devamlı kalmaktadır223.

Ortalama güneş ışınımı yıllık 115-148 kkal/cm2, ortalama ışınım bilançosu yıllık 20-46 kkal/cm2’dır.

Bölgede genellikle batı ve doğu yönlerinde rüzgarlar esmektedir. Rüzgarların ortalama yıllık hızı 1-2 m/san’dir. Güçlü rüzgarları günlerin sayısı 2’den fazla olmamaktadır.

220 _{Müseyib MÜSEYĐBOV, a.g.e., s. 152.}

221 _{Hacıyev QƏMBƏR, Rəhimov VƏKĐL, a.g.e., s. 68.} 222 _{Müseyib MÜSEYĐBOV, a.g.e., s. 152.}

131 2.3.2.1.3. Toprak, Bitki Örtüsü ve Hayvan Toplulukları

Guba – Haçmaz bölgesinin arazisinin %10-11’i ormanlarla örtülüdür. Ormanlar genellikle 500-600 m’den 1800-2000 m’dek olan bölgelerde yayılmaktadır. Haçmaz bölgesinde, özellikle Nabran köyünde ormanlar daha sık yayılmakta ve Hazar denizine kadar ulaşmaktadır224.

Samur – Deveçi ovasında yeraltı suların yüzeye yakınlığı toprak ve bitki örtüsünün gelişiminde büyük önem taşımaktadır. Burada oluşan çayır, sincabi, çayır boz topraklar sebzecilik, üzümcülük, bağcılık için yararlıdır.

Şollar düzlüğünün doğusunda gelişen çukurel ormanlar özellikle meşe ağacı, karaağaç, gürgen ağaclarından oluşmaktadır.

Yalama ormanlarındaki sık sarmaşıklar bazen ormanları geçilmez hale getirmektedir. Ovanın batısında çalılar, seyrek ormanlar, çayırlar daha çok yer tutmaktadır.

Gonagkend rayonunda dağ kahverengi, dağ orman, dağ çayır topraklarında çalılar, ormanlar, dağ çayırları gelişmektedir. Bu araziler meyvecilik ve sebzecilik için yararlıdır. Yüksek zirvelerde de subalp çayırlar, merkezde kayın, gürgen, meşe ağacı ormanları, alçak alanlarda ise arit çalılar ve ormanlarla örtülmüştür.

Bölgenin hayvan toplulukları da çok zengindir. Bu bölgede hayvanlardan ayı, kafkas maralı, dağ keçisi, vahşi donuz, karaca, porsuk, çakal, vaşak, sincap, fare, köstebek, kuşlardan baştankara, sülün, sarıasma v d. örnek göstermek olar225.