Azerbaycan’da Turizm İşletmeler

Turizm işletmeleri, geçici bir süre için yer değiştirme olayının doğurduğu seyahat ve konaklama gereksinimlerinin ve buna bağlı diğer gereksinimlerin tatminine yarayan mal ve hizmetleri üreten ve bunları turistlere sunan ekonomik birimlerdir. Bu işletmeler, turizm olayının gelişmesi ile birlikte çoğalmakta, büyümekte ve çeşitlilik kazanmaktadır. Turizm işletmelerinin sayı ve nitelikleri açısından yeterli düzeyde bulunması, bir ülkenin, turizmden, ekonomik anlamda yarar sağlayabilmesinin temel koşuludur175.

Turizm endüstrisini oluşturan temel üç unsur vardır:
Konaklama Đşletmeleri

100
Ulaştırma Đşletmeleri

Seyahat Đşletmeleri

Azerbaycan’da turizmin arzulanan düzeyde gelişmemesinin ve ülke turizminin dünya turizmi içindeki yeri ve öneminin son derece zayıf kalmasının önemli bir nedeni olarak turizm işletmelerinin yetersizliği gösterilebilmektedir. 2.2.4.1. Konaklama İşletmeleri

Konaklama işletmeleri turizm sektörünün önemli dalını oluşturmaktadır. Seyahat eden insanların başta barınma olmak üzere yeme içme, eğlenme vb. gereksinmelerini karşılama üzere yapılan konaklama işletmelerinin tarihsel geçmişi yüzlerce yıl öncesine dayanır. Günümüzde konaklama endüstrisi dünyanın en önemli iş kollarından birisi haline gelmiş durumdadır.

Konaklama işletmeciliğinde kira esasına dayalı olarak sunulan konaklama hizmetleri, misafirhaneler ve diğer benzeri mekanlar arasında bir çizgi çekmek zordur ancak, otel işletmeleri, sundukları hizmetleri belli bir ticari anlayış, kural ve uygulamalar çerçevesinde yerine getiren işletmelerdir. “Seyahat eden insanların başta konaklama olmak üzere, yeme içme, eğlenme gibi ihtiyaçlarını yerine dönük olarak yapılandırılmış, personeli, mimarisi, uygulamaları ve müşteriyle olan bütün ilişkileri belli kurallara ve standartlara bağlanmış olan işletmeler. Diğer bir deyişle; Asıl fonksiyonları müşterilerin geceleme gereksinmelerini karşılamayan, bu hizmetin yanında, yeme içme, eğlence için yardımcı ve tamamlayıcı birimleri de bünyelerinde bulundurabilen tesislerdir176.”

Günümüzde, konaklama işletmesi denildiğinde, ilk akla gelen çoğunlukla otellerdir. Ancak konaklama işletmesi deyimi, otellerin yanısıra motel, pansiyon, oberj, kaplıca, tatil köyü, kamping ve dinlenme tesisleri gibi çeşitli kuruluş ve yapıları da kapsayan genel bir deyimdir.

Azerbaycan’da oteller, sahip oldukları nitelikler ve sundukları hizmetler dikkate alınarak bir yıldızdan beş yıldıza kadar değişik sınıflara ayrılmaktadır. Azerbaycan’daki dört ve beş yıldızlı oteller genellikle yerli ve yabancı ortaklıklar tarafından işletilmektedir. Bu otellerin bir kısmının binaları ortaklığa ait bulunmakta,

101 bazıları ise kamu veya özel kuruluşlardan kiralanmaktadır. Ülkedeki otellerin önemli bir özelliği, yıldız sayısının değişmesiyle konfor, temizlik ve hizmet kalitesinin çok daha belirgin bir biçimde değişmesidir177.

Tablo 2.6.: Azerbaycan’da Konaklama Đşletmeleri ve Kapasiteleri (2001-2007)

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Konaklama

Đşletmesi sayısı 93 94 96 238 262 285 320 Oda sayısı 5259 5300 5034 9827 10661 11403 11829 Yatak sayısı 9403 9591 9569 21144 22492 24706 25483 Kaynak: Azerbaycan Devlet Đstatistik Komitesi, Erişim: 14.04.2009., www.azstat.org

Tablo 2.6’da gördüğümüz gibi 2003 yılından sonra Azerbaycan’ın Konaklama kapasitesi her yıl hızla artmaktadır. Aynı zamanda günümüzde de durmadan yeni konaklama işletmeleri açılmakta ve yeni büyük projeler hazırlanmaktadır.

Azerbaycan’da turistler için kurulmuş konaklama işletmeleri çeşitli bölgelerde dağılış gösterir. Bunlar arasında özellikle; Bakü, Haçmaz, Naftalan, Nahçıvan, Mingeçevir, Lenkeran’dakiler büyük önem taşır. Azerbaycan’daki Konaklama işletmelerinin ülke çapında dağılımı tablo 2.7.’de gösterilmektedir.

Azerbaycan’da turizm mevsimi daha çok Mayıs’tan Ekime kadar maksimum 6 ay devam eder. Buna karşılık, Yalama, Zagatala, Şuşa ve Bakü‘deki turist kampları ise bütün yıl hizmete açıktır178.

Konaklama kolaylıkları bakımından en iyi durumda olan bölgeler, ülkenin gelişmiş bölgeleridir. Azerbaycan’da bulunan beş yıldızlı otellerin tümü ve dört yıldızlı otellerin %90 gibi büyük bir oranı başkent Bakü’de toplanmıştır. Genelde turizm açısından daha esnek bir müşteri kitlesine hitap edebilen ve iç turizmdeki talebi kısmen karşılayan üç, iki ve bir yıldızlı oteller ise ülke çapında biraz daha yaygın bir dağılış kalıbına sahiptir. Konaklama işletmelerinden sağlanan gelirin

177 _{Đlham JAFAROV, Azerbaycan’ın Turizm Potansiyelinin Değerlendirilmesi ve Turistik Ürün}

Politikası, Yüksek Lisans Tezi, Đzmir, 2003, s. 56.

102 büyük bir oranının (%94) beş yıldızlı tesislerden geldiği görünmektedir179. Bu durum, ülkeye gelen yabancıların yüksek seviyede hizmet sunan tesisleri tercih edip, onlara daha fazla rağbet göstermeleri ile açıklanabilir. Ayrıca, Azerbaycan’a gelen yabancıların büyük bir oranı başkent Bakü’ye gelip kaliteli hizmet aradığı için, beş yıldızlı konaklama tesisleri doluluk oranlarında sıkıntı çekmemektedir.

Tablo 2.7.: Azerbaycan’daki Konaklama Đşletmelerinin Ülke Çapında Dağılımı

Kent Đşletme sayısı Oda sayısı

Bakü 73 4342 Nahçıvan ÖC 22 516 Gence 5 265 Haçmaz 26 1360 Guba 11 207 Sumgayıt 7 223 Gah 7 159 Gebele 10 232 Şeki 7 188 Şamahı 17 252 Naftalan 6 1387 Lenkeran 13 213 Masallı 21 398 Mingeçevir 8 276 Diğer 87 1811 TOPLAM 320 11829

Kaynak: Azerbaycan Devlet Đstatistik Komitesi, Erişim: 14.04.2009., www.azstat.org

Azerbaycan konaklama endüstrisinde karşılaşılan sorunların çözümü ve konaklama işletmelerinde nitelik ve nicelik yönünden beklenen gelişmelerin

103 sağlanabilmesi için, belirli bir konfor düzeyinde orta ölçekli bir konaklama tesisi prototipi geliştirilerek, bunun turizm bölgelerinde yaygın olarak benimsenmesi ve uygulanması sağlanmalıdır. Böylece, bir taraftan yatırım sorunlarının ve maliyetinin azalması sonucunda yatak kapasitesi artacak, diğer taraftan da standart ve ekonomik bir konaklama hizmeti sunularak kitle turizminin gelişmesine katkı sağlanacaktır. 2.2.4.2. Ulaşım İşletmeleri

“Ulaştırma; bir yarar sağlamak üzere kişi ve eşyanın ekonomik, hızlı ve güvenli olarak yerlerini değiştirmesi olarak ifade edilebilir. Ulaştırma, talebi başka sektörler tarafından yaratılan bir hizmet etkinliği olup, sanayi, ticaret, tarım ve turizm bu anlamda talep doğuran en önemli sektörlerdir180.”

Ulaştırma ve turizm bir bütünün ayrılmaz parçalarıdır. Turizmin değer kazanabilmesi için ulaşım araçlarına ihtiyaç bulunmaktadır. Turizmin ihtiyaç haline getiren ve seyahati endüstri haline getiren ona değer veren nedenlerden en önemlisi ulaştırmadır. Ulaşım imkanı bulunmayan yörelerin turistik açıdan değerlendirilmesi mümkün değildir. Ulaştırma endüstrisinin yanında ulaştırma araçlarının hız, güvenlik, konfor ve ucuzluk bakımlarından gelişmiş olması gerekmektedir. Ulaştırma alanları şunlardır:

Demiryolu Ulaştırması
Karayolu Ulaştırması
Denizyolu Ulaştırması
Havayolu Ulaştırması

Azerbaycan’da, günümüzde, ulaştırma alanında devlet ve özel kesim, karma ekonomik düzen içinde birlikte faaliyet göstermektedir. Ülke, gelişmiş bir ulaşım sistemine sahip olmamakla birlikte, altyapısı ve ekipmanları genelde kötü bir durumdadır. Devlet politikaları ve organizasyonunda birçok yetersizlikler bulunmakta olup,

180 _{Türkiye Vakıflar Bankası T.A.O. Planlama ve Đktisadi Araştırmalar Grup Yönetmenliği (Mevzuatı}

Đzleme, Değerlendirme ve Ekonomik Araştırmalar Yönetmenliği) Sektör Araştırmaları Serisi/No:24, Ulaştırma Sektörü, Ağustos 2001.

104 yakın gelecekte ulaşım talebinde kayda değer değişikliklerin olması beklenmektedir181.

Şekil 2.2.: Azerbaycan’ın Ulaşım Haritası

Kaynak: Туристическая Корпорация В Мире Фантазий, Карты Азербайджана, Erişim: 24.12.2008., http://azer.iwf.ru/main/bar14.htm

Azerbaycan’da ulaşım işletmelerinin çoğu özelleştirildiğinden dolayı işletmeler gidiş fiyatlarını kendileri belirlemektedirler. Seyahat ve ulaşım işletmeleri arası ilişkiler devlet tarafından ayarlanmamaktadır. Ulaşım işletmelerinin kendi hizmetlerin yüksek fiyatlandırmaları, genelde, turist seyahatlerını geniş turist kitleleri için erişilmez duruma getirmektedir. Bunun sonucu olarak da konaklama işletmeleri doluluk oranları ve turizmin gelişim hızı düşmektedir182.

181 _{TĐKA, Azerbaycan Ülke Raporu, Desen Ofset A.Ş., Ankara, 1996, s. 30.}

182 _{Siyavuş YEGANLI, Emin HACIYEV, Turizm (Dərs Vəsaiti), “Beynəlxalq Üniversitet” nəşriyat}

105 Kamu ulaşım servislerinde, net fiyatlama politikalarının olmadığı görülmektedir. Genel olarak, ülkede, ulaşım fiyatları işletme masraflarını karşılayacak kadar ayarlanmıştır. Bu nedenle, son yıllarda çok az ekipman değişimi yapılmıştır.

Azerbaycan’da ulaşım işletmelerinin yolcu taşımacılığına göre istatistiği tablo 2.8.’de gösterilmektedir.

Tablo 2.8.: Azerbaycan’da Ulaşım Đşletmelerinin Yolcu Taşımacılığı (1000 Kişi)

2002 2003 2004 2005 2006 2007 Karayolu 768,159 785,566 809,725 845,910 894,973 964,501

Demiryolu 4,442 4,736 5,241 5,492 5,824 6,598

Havayolu 732 867 109,4 121,1 133,2 152,6

Denizyolu 14 13 20 17 17 14

Kaynak: Azerbaycan Devlet Đstatistik Komitesi, Erişim: 15.04.2009., www.azstat.org Azerbaycan’a giriş yapan turistler:

- Rusya ve Đran’dan; karayolu, demiryolu, havayolu ve denizyolu ulaştırması ile;

- Türkiye’den; karayolu ve havayolu ulaştırması ile;

- Gürcüstan’dan; karayolu, demiryolu ve havayolu ulaştırması ile;

- Kazakistan ve Türkmenistan’dan; denizyolu ve havayolu ulaştırması ile; - Diğer ülkelerden; sadece havayolu ulaştırması aracılığı ile

gelebilmektedirler183. 2.2.4.2.1. Demiryolu Ulaştırması

Günümüzde, Azerbaycan’ın sosyoekonomik yaşamın omurgasını oluşturan Azerbaycan demiryollarının kullanılmakta olan toplam uzunluğu 2099 km’dir (Şekil 2.2.). Ülkedeki demiryollarının 1271 km’inde elektrifikasyon yapılmış olup, 1126 km’i de otomatik kilitleme sistemi ile donatılmıştır.

106

Tablo 2.9.: Azerbaycan’da Demiryolu Ulaştırmasında Temel Göstericileri

2002 2003 2004 2005 2006 2007 Demiryollarının

uzunluğu (km) 2,122 2,122 2,122 2,122 2,122 2,099 Elektrifikasyon

yapılmış yollar (km) 1,270 1,270 1,270 1,270 1,270 1,271 Yolcu taşımacılığı (bin

yolcu) 4,442 4,736 5,241 5,492 5,824 6,598 Yük taşımacılığı (bin

ton) 17,464 20,345 20,671 26,522 30,205 28,276 Yolcu taşımacılığından

gelen gelir (bin manat184₎ 6,859 9,751 14,070 17,282 21,901 26,545

Yük taşımacılığından

gelen gelir (bin manat) 87,202 109,586 104,553 131,239 147,210 151,629

Kaynak: Azerbaycan Devlet Đstatistik Komitesi, Erişim: 15.04.2009., www.azstat.org

Azerbaycan’daki demiryollarının hemen hemen tümü, demiryolu yapımına büyük önem verilen Sovyetler Birliği döneminde yapılmıştır. Ülkedeki demiryollarının 815 km’inde çiftyönlü ulaşım sağlanmaktadır. Azerbaycan’da toplam 176 demiryolu istasyonu bulunmakta olup, bunların ikisi (Şirvan ve Bileceri) büyük tren garlarına sahiptir. Azerbaycan Devlet Demiryolları toplam 234 lokomotife ve 278 trene sahiptir. Demiryolu, Azerbaycan turizminde pek tercih edilen ulaştırma sistemi sayılmamaktadır.

2.2.4.2.2. Karayolu Ulaştırması

Azerbaycan’ın açık denizlere ulaşan sekiz karayolu bağlantısı vardır. Bunlar; Gürcistan üzerinden Karadeniz’e, Đran üzerinden Basra körfezine ve Türkiye üzerinden Akdeniz’e ulaşan yollardır.

Ülkede yaklaşık 25,000 km’lik bir karayolu ağı bulunmaktadır. Bunun çoğunluğu stabilize ve toprak yollardan oluşmaktadır.

Karayolu ulaşımı, havayolu ulaşımından sonra, Azerbaycan’a gelen turistler tarafından en çok tercih edilen ulaşım türüdür. Fakat, ikinci olmasına rağmen, %3’ü geçmeyen bir oran ile hem ülkeye giriş yapan hem de ülkeden çıkış yapan turistler

107 tarafından pek rağbet görememektedir185. Đç turizm hareketlerinde ise, karayolu ulaşımı turistler tarafından kullanılan ulaşım türlerinin en yayılmış olanıdır.

Tablo 2.10.: Azerbaycan’da Karayolu Ulaştırmasında Temel Göstericileri

2002 2003 2004 2005 2006 2007 Karayollarının

uzunluğu (km) 18,791 18,799 18,799 18,799 18,823 18,823 Köprülerin sayısı 1,321 1,328 1,328 1,328 1,367 1,353

Yolcu taşımacılığı (bin

yolcu) 768,158 785,566 809,726 845,910 894,973 964,501 Yük taşımacılığı (bin

ton) 53,738 59,070 65,214 69,518 74,384 81,623 Yolcu taşımacılığından

gelen gelir (bin manat) 97,291 102,713 111,373 118,724 130,003 167,704 Yük taşımacılığından

gelen gelir (bin manat) 65,004 68,645 80,409 101,284 121,642 164,217

Kaynak: Azerbaycan Devlet Đstatistik Komitesi, Erişim: 15.04.2009., www.azstat.org

Başkent Bakü’nun ülkenin bütün şehir ve kasabaları ile birleştiren otoyollar ile bağlanması, turizm gelişmesine yardımcı unsurlardan biri olarak sayılmaktadır. Potansiyel turistlerin %50’sinden fazlası bulunduğu Bakü’nü ülkenin turistik yöreleri ile bağlayan temel yollar aşağıdakilerdir: Bakü – Sumgayıt – Deveçi – Haçmaz, Bakü – Elet – Yevlah – Gence – Gazah, Bakü – Yevlah – Şeki – Beylagan, Bakü – Şamahı – Aksu, Bakü – Yevlah – Şuşa, Bakü – Salyan – Astara.

2.2.4.2.3. Denizyolu Ulaştırması

Azerbaycan’ın Hazar denizinde yüzlerce km’lik bir kıyı şeridi bulunmasına karşın, ülkede sadece biri büyük olmak üzere irili ufaklı 15 liman bulunmaktadır.

Deniz taşımacılığı, özellikle Ermenistan geçişli demiryolu hatlarının, Ermenistan’a uygulanan yaptırım nedeni ile kapatılması üzerine önem kazanmıştır. Denizyolu ile, Orta Asya ülkeleri, Đran ve Rusya ile yolcu ve yük taşımacılığı yürütülmektedir.

108

Tablo 2.11.: Azerbaycan’da Denizyolu Ulaştırmasında Temel Göstericileri

2002 2003 2004 2005 2006 2007