116 BÖLÜM - 6 KAYNAKLAR

1. World Health Organisation. Obesity and Overweight Fact Sheet No 311, Geneva, WHO.

http//who.int/mediacentre/factsheets/fs3117en/print.html

2. Lyznicki JM, Young DC, Riggs JA, et al; Council on Scientific Affairs, American Medical Association. Obesity:

assessment and management in primary care. Am Fam Physician. 2001;63(11):2185-96).

3. Satman I, Yilmaz T, Sengül A, et al. Population-based study of diabetes and risk characteristics in Turkey: results of the Turkish diabetes epidemiology study (TURDEP). Diabetes Care. 2002;25(9):1551-1556.

4. Satman I, Omer B, Tutuncu Y, et al; TURDEP-II Study Group. Twelve-year trends in the prevalence and risk factors of diabetes and prediabetes in Turkish adults. Eur J Epidemiol. 2013;28(2):169-180.

5. Donnelly JE, Blair SN, Jakicic JM, et al; American College of Sports Medicine. American College of Sports Medicine Position Stand. Appropriatephysical activityinterventionstrategies for weight loss and prevention of weightregain for adults.Med Sci Sports Exerc. 2009 Feb;41(2):459-71

6. Physical activity in the  prevention and treatment  of  disease. Professional associations for physical activity (Sweden).

Swedish national institute of public health 2010

7. Swift DL, Johannsen NM, Lavie CJ et al. The role of exercise and physical activity in weight loss and maintenance.Prog Cardiovasc Dis. 2014;56(4):441-7

8. Akkurt S. Obezite ve Fiziksel Aktivite. Turkiye Klinikleri J Sports Med-Special Topics 2015;1(1):6-12

9. ACSM’s guidelines for exercise testing and prescription / American College of Sports Medicine Linda S. Pescatello, Ross Arena, Deborah Riebe, Paul D. Thompson. — 9th ed. Philadelphia, PA 2014

119 BÖLÜM - 7

ZET

Sağlık, bireyin bedensel, ruhsal ve sosyal alanda iyi olma hali olarak tanımlanır.

Ruhsal alanda iyi olma hali, bedensel ve sosyal alanda iyi olma haliyle birebir bağlantılı ve karşılıklı etkileşim halindedir. Egzersizin beyin üzerinde doğrudan etkileri var gibi görünmekte ancak bunun mekanizması henüz iyi bilinmemektedir. Egzersiz beynin yapısını güçlendirmekte ve beyni gençleştirmektedir. Ruhsal hastalıklarda bedensel sağlık olumsuz yönde etkilenebildiği gibi bedensel hastalıklarda da ruhsal rahatsızlıklar ortaya çıkma olasılığı artar. Egzersiz psikiyatrik bozukluklar için hem koruyucu hem tedavi edici önem taşır. Bu rehberde stresle baş etme, anksiyete, depresyon, şizofreni ve alkol bağımlılığı alt başlıkları ele alınacaktır. Ancak bu başlıklar dışındaki diğer ruhsal rahatsızlıklarda da fiziksel aktivitenin yeri olduğu unutulmamalıdır.

Ö

120 BÖLÜM - 7

İRİŞ

Sağlık, bireyin bedensel, ruhsal ve sosyal alanda iyi olma hali olarak tanımlanır.

Ruhsal alanda iyi olma hali, bedensel ve sosyal alanda iyi olma haliyle birebir bağlantılı ve karşılıklı etkileşim halindedir. Ruhsal hastalıklarda bedensel sağlık olumsuz yönde etkilenebildiği gibi, bedensel hastalıklarda da ruhsal rahatsızlıklar ortaya çıkma olasılığı artar. Psikiyatrik hastalıklar toplumda çok yaygın olarak ortaya çıkarlar, kronikleşme ve tekrarlanma olasılıkları ise yüksektir;

ülkemizde yapılmış bir araştırma sonucuna göre göre her beş kişiden birisi yaşamının herhangi bir döneminde herhangi bir psikiyatrik bozukluğun tanı ölçütlerini karşılamıştır.

Psikiyatrik hastalıklarla fiziksel aktivite (FA) arasında karşılıklı bir ilişki vardır. Aktivite kısıtlılığı psikiyatrik bozuklukların yalnızca bir klinik sonucu olarak düşünülmemeli, bazı bozuklukların etiyolojisinde önem taşıdığı bilinmelidir. Bu bağlamda, FA psikiyatrik bozukluklar için hem koruyucu hem tedavi edici önem taşır. Örneğin yakın zamanda yapılan bir çalışmada rehberlerde önerilen düzeyde FA’nın, 6 ay düzenli olarak sürdürüldüğünde, kişilerin uykusuzluk yakınmalarını azalttığı, bunun yanı sıra anksiyete ve depresyon belirtilerini de önemli ölçüde hafiflettiği gösterilmiştir.

Ruhsal hastalıklar başlığı altında ele alınabilecek pek çok bozukluk vardır. Bu rehberde anksiyete, depresyon, şizofreni ve alkol bağımlılığı alt başlıkları ele alınacaktır. Ancak bu başlıklar dışındaki diğer ruhsal rahatsızlıklarda da FA’nın yeri olduğu unutulmamalıdır. Her hastalığın tanımı, kişinin yaşamına etkileri ve egzersiz önerilerinden önce egzersizin etki mekanizması ile ilgili kısa bir gözden geçirme yapalım.

Egzersizin beyin üzerinde doğrudan etkileri var gibi görünmekte, ancak bunun mekanizması henüz iyi bilinmemektedir. Şimdiye kadar yapılan çalışmalar çeşitli nörotransmitterler, nöroplastisite, nörogenezis ve beyin kan akımı artışı gibi faktörlere işaret etmektedir. FA pek çok psikiyatrik bozukluğun etiyolojisinde rol oynayan noradrenalin, dopamin ve serotonin başta olmak üzere monoaminlerin salınım ve reseptörlerinin ekspresyonunu etkiler. Bunun yanında endorfinlerin ve çeşitli hormonların düzeylerini etkileyerek olumlu bir duygulanımın ortaya çıkmasını sağlar. Hatta uluslararası literatürde bu durum biraz da espirili bir biçimde ‘koşucu kafası’ (runners’ high) olarak adlandırılmıştır. Daha da ilginç olarak alandaki nöro-görüntüleme çalışmaları düzenli egzersizin beyinde doğrudan yeni nöron oluşumu ve nöronlar arasın bağlantılarda (sinapslar) artışla ilişkili olduğuna işaret etmektedir. Bu durumun gündelik yaşama yansıması kişinin öğrenme ve bellek gibi bilişsel işlevleri daha iyi yerine getirmesi biçiminde olacaktır. Yani egzersiz beynin yapısını güçlendirmekte ve beyni gençleştirmektedir.

G

121 BÖLÜM - 7 Fiziksel Aktivite Eğitimi

Bireyin ihtiyaçlarına yönelik planlanmış germe egzersizleri, esneklik egzersizleri, postür egzersizleri, kardiyovasküler uyum eğitimi, denge ve stabilite eğitimi, aerobik egzersizler (yürüme/koşma, bisiklete binme, yüzme vb.), solunum egzersizleri, su içi egzersizler, eklem hareketliliğini koruyucu egzersizler ve zayıf kasların kuvvetlendirilmesi stresle baş etmede oldukça değerli yaklaşımlardır.

Önerilen Fiziksel Aktivite Düzeyi

Uluslararası spor hekimliği birliğinin rehberine göre haftada en az 3 kez ritmik, geniş kas gruplarının çalıştırıldığı orta ve düşük şiddette aerobik egzersizler 20 ile 30 dakika arasında değişen sürelerde önerilmektedir. Egzersiz eğitimine başlamadan önce kişi tıbbi açıdan mutlaka detaylı olarak değerlendirilmelidir.

Fiziksel Aktivite Programı Planlanırken Başlıca Dikkat Edilmesi Gerekenler:

1- Müdahaleler tamamen bireye özel olarak adapte edilmelidir.

2- Bireyin yaşam stili göz önüne alınmalıdır.

3- Kişisel durum takibi yapılabilmelidir.

4- Grup tedavilerine göre öncelik bireysel tedavilerde olmalıdır.

5- Hasta güvenliği önemlidir.

Değerlendirme

Ruhsal hastalıklarda bireye egzersiz eğitimi vermeden önce fonksiyonel kapasitesinin ve fiziksel uygunluğunun değerlendirilmesi gereklidir. Fonksiyonel kapasitenin değerlendirilmesi amacıyla saha testleri (Ör: 6 dakika yürüme testi, shutle testi gibi) veya laboratuvar testleri (kardiyopulmoner egzersiz testi) yapılabilir. Egzersiz eğitimlerinde bireyin maksimal kalp hızına göre (220-yaş) hesaplanan submaksimal düzeyde (%50-80) eğitim verilebileceği gibi, egzersiz yükü Borg skalasına göre de düzenlenebilir.

Ayrıca kişinin kas kuvveti ve enduransı, normal eklem hareketi, postür analizi, kas kısalık ve esneklikleri, antropometrik ölçümleri de fizyoterapist tarafından değerlendirilmelidir. Bireyin sağlıkla ilişkili yaşam kalitesinin ve önceki FA değerlendirilmesi (Ör: Uluslararası Fiziksel Aktivite Ölçeği v.b.

veya pedometre, akselorometre v.b.) de önemlidir.

122 BÖLÜM - 7

Bireye Özel Planlanmış Egzersiz Programlarının Ruhsal Hastalıklardaki Hedefleri 1. Ağrı şiddetinin azaltılması

2. Gevşemeyi sağlamak

3. Kas kuvvet ve esnekliğini artırmak

4. Kardiyovaskülerendurans ve enerji düzeyinde artış; yorgunlukta azalma sağlamak 5. Otonomikregülasyonu sağlamak

6. Yaşlı bireylerde mobilite ve düşmeye yönelik koruma ve düzenlemeleri yapmak 7. Kolesterol seviyesi gibi laboratuvar bulguların düzelmesini sağlamak

8. Kilo kontrolünü sağlamak

9. Bireyin kendine güven ve saygısını geliştirmek 10. Duygudurumu ve iyilik halini iyileştirmek 11. Anksiyete ve depresyon belirtilerini hafifletmek

12. Ruhsal ve fiziksel sağlık konularında öz yönetimi ve hastaların motivasyonunu sağlamak

13. Bilişsel durumu düzeltmek (egzersizin belirgin şekilde beyinde özellikle öğrenme ve hafıza için önemli olan hipokampüste hücre rejenerasyonu üzerindeki etkisi gösterilmiştir)

14. Kaliteli uykuyu sağlamak

15. Daha iyi bir vücut imajı sağlamak 16. Sosyal izolasyonu azaltmak

17. Vücut farkındalığını artırarak, sağlıklı ruh beden bütünlüğünü sağlamak 18. Yaşam kalitesini iyileştirmek

Hastanın Güvenliği

Yürüyüş gibi orta şiddetteki aktiviteler göreceli olarak daha güvenlidir. Fakat yürüyüşte bile orta şiddette olmasına rağmen, önceden var olan bazı sorunlar şiddetlenebilir. Bu durumlarda orta şiddette FA’ya bireyin katılımı öncesi hazır olma durumunun değerlendirilmesi önemlidir. Bireyler egzersiz eğitiminden önce tıbbi bir değerlendirme sonucunda uygunluk durumuna göre programa alınmalıdır. Egzersiz sırasında oluşabilecek bir diğer risk ise kas-iskelet yaralanmalarıdır. Her bir egzersiz seansı ısınma, aerobik eğitim ve soğuma fazlarını içermelidir. Isınma fazının amaçları, çalışan kalp ve iskelet kaslarına kan akımının arttırılması, vücut ısısının arttırılması, kas-eklem yaralanmasının ve anormal kardiyak ritim değişikliklerinin önlenmesidir. Bu faz 5-10 dakika sürer, germe egzersizleri, üst ve alt ekstremite ve gövdeyi içeren kalistenik hareketler uygulanır. Eğitim fazı 20-60 dakika sürer.

5 dakikalık düşük şiddette yürüme, tempolu yürüme, bisiklet ve germe gibi egzersizlerle soğuma fazına geçilerek egzersiz programı bitirilir. Soğuma fazındaki pompalama aktivitesi venöz dönüşü arttırır, iyileşme sürecini hızlandırır. Uygun ayakkabı giyilmesi, ısınma ve soğuma periyotlarının

123 BÖLÜM - 7 egzersize dahil edilmesi, egzersiz yoğunluk ve süresinin dereceli olarak zaman içinde artırılması gibi önlemlerle yaralanma riski en aza düşürülebilir.