Azerbaycan Türkçesinde dokuz ünlü bulunmaktadır (a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü). Türkiye Türkçesinden farklı olarak iki tane e ünlüsü bulunmaktadır. Azebayacan Kiril alfabesinde “ə” (açık e) gösterilen “e” Türkiye Türkçesindeki e’den daha geniş ve açık söylenir. “é” ile gösterilen ünlü ise Türkiye Türkçesindeki e’den daha dar ve kapalı olup e ile i arası kapalı e (é) sesidir. Kapalı e (é ) sesi kelimelerin yalnız ilk hecesinde bulunur. Örn: év (ev), éşitmedim (işitmedim) vb. (Ercilasun, 1991 : 1027).
Kapalı e (é): Ortak Türkçenin ses sistemi kurulurken kapalı /é/ sesinin bu sistemde yer alıp almayacağı meselesi uzun süre tartışılmıştır. Bazı dilciler uzun ve normal süreli 16 ünlünün yanında /e/ ile /i/ arasında bir ses olarak kabul edilen kapalı /é/’nin uzun ve normal şekillerinin Türkçenin 18. ünlüsünü oluşturduğunu savunurken bazı dilciler de buna karşı çıkmışlardır.
Karl Foy da Thomsen’e destek verir ve kapalı /ė/ye Azerbaycan Türkçesinden örnekler verir. Foy’dan sonra Grönbech, Polivanov, Nemeth, Räsänen, Minorsky, Doerfer, Eckmann, Ligeti gibi birçok dilci de farklı dönem ve lehçelerden örnekler vererek kapalı /ė/’yi kabul ederler. Ahmet Cevat Emre de kapalı /ė/’yi kabul eder; ancak kökeni ile ilgili olarak kapalı /ė/‟yi (/ie/) diftonguna bağlar.
Radloff’tan sonra, Reşit Rahmeti Arat da kapalı /ė/ye karşı çıkmıştır. Arat /e/nin yazılışındaki ikiliğin diğer ünlüler için de olduğunu belirterek /ė/yi reddeder. Ayrıca Bazin de /ė/yi kabul etmemekte ve /e/-/i/ arası bir ses olan /ė/nin aslî bir ses olmadığını ve /e/-/i/ arasında yaşanan bu durumun /a/-/ı/, /o/-/u/, /ö/-/ü/ sesleri arasında da yaşanabileceğini; ayrıca /ė/nin Türkçenin ünlü sistematiğine dair belirtmiş olduğu damaklık, dudaklık ve açıklık ilişkilerine uymadığını belirterek /ė/yi reddeder (Yalçın, 2009: 5-6).
N. Poppe, Türkçe ve Moğolcada biri açık diğeri kapalı olmak üzere iki türlü /e/ sesi bulunduğunu ifade ederek, her iki dil alanında da açık /e/li sözcüklerin oranının çok daha fazla olduğunu belirtmiştir. Buna göre aslî olduğu düşünülmesi gereken /e/den /ė/nin çeşitli yollarla geliştiğini, örneğin, ön ses durumundaki /y/nin /e/nin niteliğini değiştirmiş olduğunu tasarlamıştır (Kılıç, 1997: 56).
Şçerbak, Azerbaycan Türkçesindeki /ė/nin Ana Türkçeden geliştiğini savunmuş ve Azerbaycan Türkçesinde görüşüne uymayan bazı örneklerin ise çeşitli lehçe tiplerinin karışmasının sonucunda oluştuğunu Tekin’in /ė/yi bir alt sesbirim saymış olması
doğrudur; çünkü sesbirim anlam ayırt edici özelliğe sahip konuşma sesi, alt sesbirim ise anlam ayırt edici özelliği olmayan genellikle tamamlayıcı olan seslerdir (Eker, 2007: 182). Bazı dilciler ise Tekin’in aksine kapalı /ė/nin anlam ayırt edici bazı örneklerini vererek, özellikle bazı ağızlarda bu sesin Türkçenin 9. ünlüsü gibi görev yaptığını belirtirler (Erdem ve Gül, 2006: 142–143 ; ancak sınırlı sayıda örnekte anlam ayırt edici özelliğe sahip olan /ė/nin belki de yüzlerce /e/ye denk gelen ve anlam ayırt etmeyen örnekleri vardır. Zaten sesbirim sayılmanın nicelik ölçüsünün tartışmalı olduğu ve bir veya birkaç sözcükte anlam ayırt eden bir sesin sesbirim olup olmaması da net değildir (Eker, 2007: 183).
Muharrem Ergin “Azeri Türkçesi” adlı eserinde ise kapalı /ė/ hakkında şöyle der: “Gerçekten Azeri ve Osmanlı Türkçeleri arasında görülen bir fonetik ayrılık, yabancı asıllı kelimelerin telâffuzu ile ilgilidir. Osmanlı sahasında kalın olarak söylenen kısa vokalli yabancı kelimeler Azerbaycan Türkçesinde ince şekilde söylenir. Bunun sebebi ve mahiyeti şudur: Arapçada ve esas itibariyle Farsçada üç vokal vardır. Bu vokaller a, u, i’dir. Her iki dilde de bunların hem uzunları, hem kısaları mevcuttur. Arapça ve Farsça kelimeler Türkçeye geçerken işte bu vokallerin uzunları aynen a, u, i olarak kendini muhafaza etmiş, kısaları ise umumiyetle değişmiştir. Bu değişmede kısa a e olmuş, kısa u ü olmuş, kısa i ise bazen ı olmuştur… Görülüyor ki kısa a ve u’nun Türkçeye geçerken e ve ü’ye dönmesi umumî bir kaide halindedir. Fakat bu kaidenin bazı istisnaları vardır. Eğer kelimede kalınlığı muhafaza edecek bir kalın konsonant varsa, o takdirde kısa kalın vokal de muhafaza edilmektedir. İşte Azerbaycan Türkçesi kalın konsonantların sebep olduğu bu istisnaları kabul etmemekte, kısa vokallerin inceltilmesi kaidesini bütün kelimeler için umumileştirerek tam tatbik etmektedir. Bu yüzden Osmanlı sahasında kalın telâffuz edilen ince şekilleri ile söylenmektedir. Azerbaycan Türkçesinde yabancı asıllı kelimelerin kısa vokalleri, ancak kelimede ayrıca bir uzun vokal varsa ve kelime artık iyice Türkçeleşmişse, kalın olabilir… Hėyder kelimesindeki ikinci hususiyet ilk vokalin kapalı e olmasıdır. a vokali burada e olmamış, kapalı e olmuştur. Bunun sebebi tabiî y tesiridir./ i/ vokaline yakınlığı dolayısıyla y konsonantı yanındaki açık vokali kapalı vokal yapma temayülündedir./ i/ veya kapalı e vokalini açık e vokaline tercih eder. Bu açıklık kapalılık asimilasyonu yalnız bir Azeri hususiyeti değil, Türkçenin umumî bir temâyülüdür.” (Ergin, 1971: 89-90).
49
3.3.2. Azerbaycan Türkçesinde Ünlüler ve Nitelikleri
Azerbaycan Türkçesinde dokuz ünlü bulunmaktadır (a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü). Türkiye Türkçesinden farklı olarak iki tane e ünlüsü bulunmaktadır. Azerbaycan Kiril alfabesinde “ə” (açık e) gösterilen “e” Türkiye Türkçesindeki e’den daha geniş ve açık söylenir. ”é “ile gösterilen ünlü ise Türkiye Türkçesindeki e’den daha dar ve kapalı olup e ile i arası kapalı e (é) sesidir.
/a/: /a/ ünlüsü arka damakta teşekkül eden, geniş, düz ve normal uzunlukta olan bir ünlüdür (Yalçın, 2013: 40).
/a/ ünlüsü Azerbaycan Türkçesinde ve alıntı kelimelerde başta, ortada ve sonda bulunan bir ünlüdür.
Örn: adam, adab, mehriban vb.
/e/: /e/ sesi, ön damakta ve düz olarak telaffuz edilir. Türkiye Türkçesindeki e’den daha dar ve kapalıdır.;e-i arasında bir sestir.Bu ünlü kelimelerin ilk hecesi dışında kullanılmaz; eklerde de bulunmaz. Örn : ev, gey-“giymek”, eşit-, “işitmek”, yel “yel,rüzgar”(Kartallıoğlu ve Yıldırım, 2007:176).
/ı/: /ı/ ünlüsü arka damakta teşekkül eder, dar ve düz olarak telaffuz edilir.Bu ünlü kelimenin her yerinde kullanılabilir. Örn: çıxarlar, darı,yahşı.
/o/: /o/ ünlüsü arka damakta teşekkül eden geniş, yuvarlak ve normal uzunlukta bir ünlüdür. Bu ünlü Türkçe sözcüklerde ilk hecede asli bir şekilde bulunurken ilk hece dışında bazı ses olaylarına bağlı olarak ikincil bir şekilde bulunabilmektedir.
/u/: /u/ ünlüsü arka damakta teşekkül eden, dar, yuvarlak ve normal uzunlukta bir ünlüdür.Bu ünlü kelimelerin her yerinde kullanılabilir, eklerde de yer alabilir.Örn:sulu, duzlu,buyurun, duzlu.
/ö/: /ö/ ünlüsü ön damakta teşekkül eden, geniş, yuvarlak ve normal uzunlukta bi ünlüdür.Bu ünlü Türkçe kökenli kelimelerde, birinci hece dışında kullanılmaz; eklerde de bulunmaz.Örn : örtülü,öz, böyük, göldan
/ü/: /ü/ ünlüsü ön damakta teşekkül eden dar, yuvarlak ve normal uzunlukta olan bir ünlüdür. Bu ünlü kelimelerin her yerinde kullanılabilir; eklerde de yer alabilir. Örn:ölüm, sözü,böyük,düşüb.
Azerbaycan Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı olan sesler şunlardır: /é/ : Boğumlanma noktası /i/ ve /e/ ünlüleri arasında bulunan /e / sesine kapalı /e/ denir.
Kapalı/e/ sesi, ön ya da iç seslerde olmak üzere daima kök hecede bulunur(Vural ve Böler,2012:59).
Eski Türkçe /é/ sesi Azerbaycan Türkçesinde bir anlam ayırt edici ses birim olarak kullanılmaktadır. Örn : yétti < yeti, éyb < ayb. Bu ses Türkçe sözlüklerde ilk hecede kullanılmasına karşın, alıntı sözcüklerde bütün hecelerde kullanılmıştır. Örn : éléktrik
/i/: Azerbaycan Türkçesinde sözcük başında /ı/ sesi bulunmadığı için, ön karşılığı olan /i/ sesi onun yerini alır. Eski Türkçe ve Türkiye Türkçesinde /i/ ile başlayan bütün Türkçe sözlükler /i/ ile söylenir. Kök bakımından günümüz Azerbaycan Türkçesinde /i/ ünlüsü altı kaynağa sahiptir:
a)Eski Türkçe /i/ sesinin korunduğu sözcükler : bil-, kim b)Eski Türkçe sözbaşı /ı/ sesi /i/ ye dönüşür. ırak>irah
c)Sözbaşı /y/ sesinin düşmesi sonucu /ı/>/i/ değişmesi:yılan>ilan, yıl>il,yıldırım>ildırım
d)Eski Türkçe /ü/ sesinin Azerbaycan Türkçesinde /i/ ye dönüşmesi müzakarat>müzakire
e)Farsça sözcüklerdeki /é/ sesinin /i/ olması : çerağ>çirağ (Alışık,2004:361-394).
3.3.3. Azerbaycan Türkçesindeki Ünlülerin Şematik Gösterimi
düz düz yuvarlak yuvarlak
geniş dar geniş dar
Art a ı o u
Ön ə (e) ,e (é) i ö ü
(Kartallıoğlu ve Yıldırım, 2007:176)