4.1. Alıntı Sözcüklerde Görülen Ses Olayları
4.3.7 Ünsüz Tekleşmesi
Ünsüz tekleşmesi; yalnız şeddeli Arapça alıntı sözcüklerde, kelimelerin iç ses ünsüzlerindeki aslî ikizliğin tekleşme yoluyla kaybolması olayına denmektedir (Korkmaz, 2007: 231). Fakat ünsüz tekleşmesi; yalnızca Arapça alıntı sözcüklerde değil başka yabancı kökenli sözcüklerde de görülen bir ses olayıdır.
Alıntı kelimelerde iç ve son seste bulunan ikiz ünsüzler genellikle Türkçenin ses yapısına uymak için tekleşirler.
bb>b : Söz İçi
Ar. mütekabbil > Az. müteġabil “karşı karşıya olan” Söz Sonu
Ar. yâ-Rabb > Az. yareb “Allahım”
cc>c : Söz İçi
Far. hâcce > Az. ḫace “hizmetçi”
dd>d : Söz İçi
Ar. hedde > Az. hede “korku, tehdit”, Ar. muaddil > Az. müadil “eşdeğer”
Söz Sonu
14
95
Far.+Ar. hem-ser-hedd > Az. hemserhed “umumi hududu olan, komşu”, Ar. lâ- büdd > Az. labüd “icrası vacip olan” , Ar. mürtedd > Az. mürted “dinsiz, imansız”, Ar. tezâdd > Az. tezad “zıtlık”
ff>f : Söz Sonu
Ar. keff > Az. kef hal, ahval” , Ar. saff > Az. sef “halis, katıksız”
jj>j : Söz İçi
Rus. vojji >Az. voj “uzun kayış”
tt>t : Söz İçi
Ar. kettân > Az. ketan “keten” kk> ġ :
Söz Sonu
Far.+Ar. nâ-hakk > Az. nahaġ “haksız”
kk>k : Söz Sonu
Ar. mihekk > Az. mehek “altın ve gümüşün ayarını tayin eden bir cins taş”
ll>l : Söz Sonu
Ar. mahall > Az. mahal “yer” , Rus. val'let >Az. valay
mm>m : Söz İçi
Ar. gam(m)-hâne > Az.ġemḫana “gam evi” , Ar.+Far. gam(m)-zede > Az. ġem- zede “gamlı, kederli” , Ar. mesâmme > Az. mesame “ara, boşluk” , Ar. şemmâme > Az. şamama “çok kokulu ve tatlı yenilmeyen küçük yemiş türü”
Söz Sonu
Far.+Ar. bî-gamm >Az. biġem “gamsız” , Ar. mühimm > Az. mühüm “önemli”
nn>n : Söz İçi
Ar.+Far. devrann-gah > Az. cövlangah “gezinti yeri”
Söz Sonu :
Far. +Ar. hem-sinn > Az. hemsin “yaşıt”, Ar. hınnâ > Az. hena “kına”
rr>r : Söz İçi
Ar.+Far. dürr-dâne > Az. Tü. dürdane “inci” , Ar.+Far. dürr-efşân > Az. dürefşan “ inci saçan”, Ar. kürre > Az. küre “küre” , Ar. mazarrât > Az. mazarrat “zarar, ziyan” , Ar. sürrât > Az. süret “herhangi bir şeyin hız derecesi” , Ar. zümürrüd > Az. zümrüd “zümrüt”
ss>s : Söz Sonu
Ar.temass > Az. temas “temas”
tt>t : Söz Sonu
Ar. hüsn-i hatt > Az. hüsnhet “güzel yazı yazma sanatı”
yy>y : Söz İçi
97
Ar. kıyye >Az. ġiye “ölçü” , Ar. meyyit > Az. meyit “ölü”, Ar.seyyid > Az. seyid “peygamber soyundan olanlar”15
4.3.8. Ünsüz İkizleşmesi
İç seste iki ünlü arasında bulunan ve vurguyu üzerinde bulunduran ikinci hece başındaki ünsüzlerin, açık ve zayıf boğumlanmalı ilk hece ünlülerinin etkisi altında, kendi hece sınırlarını açacak bir yeğinlikle boğumlanmaları sonucunda, söz konusu ünsüzdeki tekrarlanma olayıdır. Bu olay sonunda açık ilk heceler zayıflıktan kurtulmakta ve birer kapalı heceye dönüşmektedir (Korkmaz, 2007: 231). Talat Tekin‟e göre ünsüz ikizleşmesini aslî veya ikincil uzun ünlünün varlığı ile izah etmek mümkündür; çünkü açık hecedeki uzun ünlünün çekici tesiri ile müteakip hecenin başındaki ünsüz ikizleşir. İkizleşme ile ilk hece kapalı hâle gelir ve uzun ünlü kısalır. Başka bir deyişle ikizleşme bir çeşit karşılama (telâfi) uzamasıdır. Yani kaybolan ünlü uzunluğunun yerini ünsüz uzamasının almasıdır (Tekin, 2005: 225). Ayrıca bu durum daha çok sözcüğe pekiştirme veya vurgu özelliği kazandırmak istendiğinde ortaya çıkmaktadır. Türkçede sesle yapılan pekiştirmelere bağlı olarak ortaya çıkan ses olaylarının en çok görülen ve yaygın olanlarından biri ünsüz ikizleşmeleridir (Üstüner, 2003: 52).
b>bb : Söz İçi
Ar.+Far. cebe-hâne > Az. cebbehane “silah saklanan anbar”
c>cc : Söz İçi
Ar. mütevâcih > Az. mütevecceh “kulluk etmek”
d>dd : Söz İçi
Ar. alâ-hide > Az. elahidde “ayrı, başka” , Ar. lebâde > Az. lebbade “aba”
15Ünsüz tekleşmesine uğramış alıntı sözcüklerin tamamını görmek için Ek 2.6’ya
f>ff : Söz İçi
Far.+Ar. hoş-sıfât(lı) > Az. ḫoşsiffet(li) “hoş sima,kanı şirin”
l>ll : Söz İçi
Ar.+Far. rahm-dil > Az. rehmdilli “ yüreği yumuşak”
r>rr : Söz İçi
Ar. harâc > Az. herrac “vergi” , Ar. mukareb > Az. müġerreb “çok samimi dost” ş>şş :
Söz İçi
Rus. meşanin >Az. meşşan “karmakarışıklık”
y>yy : Söz İçi
Far.+Ar. hoş-niyet > Az. ḫoşniyyet(li) “iyi niyetli”, Ar. muvaffakiyât > Az. müveffeġiyyet “isteğine kavuşma” , Ar. salâhiyet >Az. selahiyyet “bir işi yapmaya yeterli olmak”
z>zz : Söz İçi
Ar. cüzâm > Az. cüzzam “deri hastalığı, cüzzam”16
4.3.9. Süreklileşme
Bir bölüm ünsüzün oluşması esnasında, hava için bir geçit bulunmaktadır. Bu geçit dar ise sızıcı sürekli ünsüzler, geniş ise akıcı sürekli ünsüzler oluşur (Eker, 2006:
16Ünsüz ikizleşmesine uğramış alıntı sözcüklerin tamamını görmek için Ek 2.7 ye
99
274). Süreklileşme olayı; süreksiz ünsüzlerin sürekli ünsüzlere dönüşmesidir. Süreklileşme ya sızıcılaşma ya da akıcılaşma şeklinde gerçekleşen bir ses olayıdır.17
4.3.9.1. Sızıcılaşama
Patlamalı ünsüzlerin çeşitli sebeplerle sızıcı ünsüzlere dönüşmesine sızıcılaşma (spirantisation) denir.
b>(p) >f : Söz İçi
Ar. zencebîl > Az. zencefil “zencefil”
Söz Sonu
Far. şerb > Az. şerf “şal”
b>v : Söz İçi
Far. çeher-çuba >Az. çerçive “çerçeve” , Far. âbduk > Az. ovduġ “ayran” Söz Sonu
Far. pertâb > Az. pertöv “ışık” ç>ş :
Söz İçi
Rus. taçkı >Az. daşka “el arabası” , Rus. prikazçik >Az. pirkeşik “satıcı”
d>z: Söz Başı
Ar.+Far. darb-hâne > Az. zerbḫane “para basılan yer, darphane” , Ar. darbi-mesel > Az. zerbi-mesel”atasözü”
17Süreklileşme (akıcılaşma sızıcılaşma) ses olaylarına uğramış sözcüklerin tamamını
Söz İçi
Ar. rıdvân > Az. rizvan “ cennetin gözetçisi Rıdvan meleği” g>ğ :
Söz İçi
Far. âguş >Az. ağuş “kucak”, Far. dâgi-dâr > Az. dağidar “yüreği yaralı”, Far. figan > Az. feğan, Far. hem-âguş >Az. hemağuş “kucaklaşarak”, Ar. işgal > Az. işğal “işgal”
Söz Sonu
Far. dâg > Az. dağ “kızdırılmış demirle konulmuş iz”, Far. tîg > Az. tiğ “kılınç” ğ>y :
Söz İçi
Far.ciğer >Az. ciyer “ciğer”, Far. ciğer-gûşe > Az. ciyer-guşe “çok sevimli evlat”
k>h :
Kelime içi ve sonunda k>h değişimi, Oğuz grubu lehçelerinden Azerbaycan Türkçesinde karekteristik bir özelliktir(Gülsevin , 2003:130).
Söz İçi
Far. hem-vakt > Az. hemvaht “ aynı vakitte olan”
k>ḫ : Söz İçi
Far. ser-vakt > Az. servaḫt “gözüaçık, uyanık”, Ar. nakş > Az. naḫış “nakış, renklerin, çizgilerin kombinasyonu”, Ar. vakt > Az. vaḫt “vakit”18
101
4.3.9.2. Akıcılaşma
/b/,/d/,/g/,/ġ/,/k/,/ḳ/ gibi patlamalı ünsüzlerin, r,l,m,n,y,v,ġ,ğ gibi sürtünücü olmayan, bol sesli akıcı ünsüzlerden birine veya yarı ünlüye dönüşmesi olayıdır (Karağaç , 2013 :62)
b>m : Söz İçi
Far. gül-be-şeker > Az. gülmeşeker “şekerli gül, hoş gelen”
d>y : Söz İçi
Ar. mezdekî > Az. mezyedi “ Şirvanşahlar sülalesi”
g>y : Söz İçi
Far. cigersûz >Az. ciyersuz “yürek yakan”
k>(>g)>y :
/k/ sesi az sayıda kelimede önce tonlulaşıp /g/’ye ardından akıcılaşarak /y/’ye dönüşür (Alkaya , 2008:163).
Söz İçi
Ar. tekke > Az. tekye “dergah, tekke”19
4.3.10. Süreksizleşme
Süreksizleşme, süreklileşme ses olayının tersi istikametinde gerçekleşen, sürekli ünsüzlerin süreksiz ünsüzlere dönüşmesi olayı olarak tanımlanabilir.
ğ>g : Söz İçi
Far. eğerçi >Az. gerçi “eğerki”
ğ >k : Söz Sonu
Far. çirâğ >Az. çırak “her tür aydınlatıcı”
h>k : Söz İçi
Rus çehist >Az. çekist “ÇEKA emekdaşı”, Far. masthure > Az. maskura “küçük kasa”
h>ġ : Söz Sonu
Ar. sellâh > Az. sallaġ “mal, hayvan kesen”
j>c : Söz İçi
Rus. injın'er >Az. incinar “mühendis”
m>b : Söz İçi
Ar. nücema > Az. nüceba “necip adamlar” ts>ç :
Söz Başı
Rus. tsar >Az. çar “Rus padişahı”, Rus. tsarizm >Az. çarizm “Çar rejimi”
v>ç : Söz İçi
Rus. karal'eva >Az. kraliça “kraliçe, kadın hükümdar”
y>d : Söz Sonu
103
z>d : Söz İçi
Ar. şa'beze > Az. şebede “hokkabazlık”, Ar.+Far. şa'beze-bâz > Az. şebedebaz “hokkabaz”20