Azerbaycan Türkçesinde Ünsüzlerin Nitelikleri

Türkiye Türkçesindeki bazı ön ses/ b/’ler Azerbaycan Türkçesinde /m/’dir. Örn: Az.Tü. men(ben) , min(bin), muna(bana).

Türkiye Türkçesindeki bazı kelimelerin ön sesindeki /b-/ sesi Azerbaycan Türkçesinde /p-/ olur.

Örn: Az. poz->T. boz-

/c/ : Süreksiz, diş eti-ön damak ünsüzü olup /ç/nin tonlu karşılığıdır. Azerbaycan Türkçesindeki alıntı kelimeler incelendiğinde /c/ sesi başta, ortada ve sonda kullanılmaktadır.

Örn: cesim(<Ar. cesîm), böcek, birinc(<Far. birînc)..vb.

/ç/ : Süreksiz, tonsuz bir diş eti-ön damak ünsüzüdür. Azerbaycan Türkçesi ve alıntı kelimelerde başta, ortada ve sonda görülmektedir. Örn : çarşı (<Far. çâr-sû) egerçi, heç(<Far. hîç)

/d/ : Süreksiz bir diş-diş eti ünsüzü olup /t/ sesinin tonlusudur. Azerbaycan Türkçesi ve alıntı kelimeler incelendiğinde /d/ sesi başta, ortada ve sonda kullanılmaktadır. Örn: deḫil (<Ar. dâhil) edavet (Ar.<adâvet) ehd (<Ar. ahd)

/f/ : Sızıcı bir ünsüz olup /v/’nin tonsuzu bir diş-dudak ünsüzüdür./f/ sesi asli olarak Türkçe kelimelerde bulunmaz. Bazı Türkçe kelimelerde görülen /f / sesidaha çok sızıcılaşmaya bağlı olarak (p>f) olarak bazı kelimelerde ortaya çıkar. (Alkaya,2008;76)

Azerbaycan Türkçesi ve alıntı kelimeler incelendiğinde /f/ sesi başta, ortada ve sondakullanılmaktadır.Örn:Az.fezilet(<Ar.fazîlet),Az.gencefe(<Far.gencefe),Az.bertere f(<Far.+Ar. ber-taraf)

/g/: Kelime başındaki bütün kalın /k/ art damak ünsüzü Azerbaycan Türkçesinde ön damak /ġ / ünsüzüne dönüşmüştür. Örn: Az. Tü. ġanuni> Tü.T. kanuni, Az. Tü. ġeba>Tü.. T.kaba ..vb.

/ğ/: /ğ/ sesi Azerbaycan Türkçesinde kelime başında bulunmaz. Sözcük ortasında ve sonunda görülen /ğ/ sesi ince ünlülerin kalınlaşması neticesinde g>ğ dönüşümü meydana gelmiştir. Örn: dabbağ (<Ar. debbâğ)

/h/ : /h/ sesi tonsuz ,sürekli bir gırtlak ünsüzüdür.Azerbaycan Türkçesi ve alıntı kelimelerde sözcük başında ,ortasında ve sonunda kullanılır. Örn:dügah(<far. dügâh), feth(<Ar.feth), hambal(<Ar. hammâl)

/x(ḫ)/ :/x/ ünsüzü gırtlaktan çıkan hırıltılı (h) sesidir. Tonsuz, sürekli,art damak ünsüzüdür.

Azerbaycan Türkçesinde x(ḫ) ünsüzü sözcük başında, ortasında ve sonunda kullanılmaktadır.

Örn: ḫeyanet(<Ar. hıyânet) ḫunḫar(<Far. hunhâr)

/j/ : /j/ sesi sürekli diş eti-ön damak ünsüzü olan bir sestir. Asli olmayan bu sese genellikle yansıma sözcüklerde (bıjıltı, gıjıltı ) tesadüf edilir. Kimi ağızlarda /c/>/j/ değişmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Örn: bacı>bajı, hacı >hajı..v.b. (Alışık, 2004: 372) Azerbaycan Türkçesindeki alıntı sözcüklerin etkisiyle /j/ sesine basta ve ortada ve sonda rastlamaktayız. Örn: jale (<Far.jâle) ejdeha(<Far. ejderhâ) ejder(<Far.ejder)

/k/ :/k/ sesi tonsuz, sert damak ve dil ortası sesidir. Azerbaycan Türkçesinde /k/ sesi sözcük başında (kel-,kes-),sözcük ortası (teker, ekin), sözcük sonunda (bilek ,çiçek ) gibi kullanılır. Azerbaycan Türkçesinde /k/ sesi genellikle ince ünlülerlerle kullanılır. Alıntı birkaç sözcükte kalın ünlü ile de kullanıldığı görülür. (Alışık, 2004 :372)

Örn: kontakt (Lat.),kontrol (Fr.),koma (yun.) kârgâh(Far.) kâfur (Ar.)

/q/: /q/ sesi tonsuz, süreksiz, art damaktan boğaza kayan bir ünsüzdür. Kelime başındaki bütün kalın /k/ art damak ünsüzü Azerbaycan Türkçesinde ön damak /ġ / ünsüzüne dönüşmüş , tonlu bir ünsüzdür. Örn: Az. ġanuni> T. kanuni, Az. ġeba>T.kaba ..vb. Azerbaycan Türkçesinde bazı alıntı kelimeler (özellikle Rusça kelimeler) bu kuralın dışındadır.Örn: qolḫoz (kolhoz), qafedra (kafedra) (kürsü).

/l/: /l/ sesi tonlu ,sürekli bir diş-diş eti ünsüzüdür.Türkçe kelimelerin başında /l/ ünsüzü bulunmaz.(Alkaya,2008;82)

Azerbacan Türkçesindeki alıntı sözcüklerde /l/ sesine sözcük başında , ortasında ve sonunda rastlamaktayız.Örn: lekeb(<Ar. lâkab) lel(<Ar. lâ'l) lenetüllah(<Ar. lâ'net- ullah)

/m/:Azerbaycan Türkçesi diğer Oğuz grubu lehçelerinin aksine daha çok /m/ yanındadır.

Türkiye Türkçesinde /m/ ile başlayan Türkçe sözcük görülmezken Azerbaycan Türkçesinde min ,men, munçuk gibi sözcüklerle karşılaşılır. Azerbaycan Türkçesinde

53

alıntı kelimelerde /m/ sesine sözcük başında, ortasında ve sonunda rastlanır. Örn: mabed(<Ar. mâ-bad), medhname (<Ar.+Far. medh-nâme ) mefhum(Ar. mefhum)

/n/ : /n/ sesi genizden çıkan akıcı, tonlu bir diş-diş eti ünsüzüdür./n/ sesi Türkçe kelimelerde her durumda bulunabildiği gibi Azerbaycan Türkçesindeki alıntı kelimelerde de başta ,ortada ve sonda bulunabilmektedir.Örn: nifret (Ar.<nefret), ,nümune(<nümûne), nimtene (< Far. nîmten(mintan))

/p/ : /p/ sesi tonsuz , süreksiz bir çift dudak ünsüzüdür.Azerbaycan Türkçesindeki alıntı kelimelerde /p/ sesi başta ve ortada bulunmaktadır.Örn: polad(<Far. pûlâd), milletperest (<Ar.+Far. millet-perest)

/r/ : /r/ sesi tonlu ,titrek ,akıcı bir diş-diş eti ünsüzüdür. Azerbaycan Türkçesindeki alıntı kelimelerde/r/ sesine başta, ortada ve sonda rastlamaktayız. Örn: rifah(<Ar. refâh), , pürreng(<Far. pürreng), riyakar(<Ar.+Far. riyâ-kâr)

/s/: /s/ sesi tonsuz, sızıcı bir diş-diş eti ünsüzüdür./z/ sesinin tonsuzudur.Azerbaycan Türkçesindeki alıntı kelimelerde /s/ sesine başta,ortada ve sonda rastlamaktayız.Örn:sahib(<Ar. sâhib), rüḫsar (<Far. ruhsâr), reġġas (Ar. rakkas)

/ş/: /ş/ sesi tonsuz, sızıcı bir diş eti ön damak ünsüzüdür. Azerbaycan Türkçesindeki alıntı kelimelerde /ş/ sesine başta,ortada ve sonda rastlnmaktadır.Örn: şefa (<Ar. şifâ’)rövşen(<Far. rahşân), şefabeḫş (<Ar.+Far. şifâ-bahş)

/t/ : /t/ sesi tonsuz, süreksiz bir diş-diş eti ünsüzü olup /d/nin tonsuzudur. Azerbaycan Türkçesindeki alıntı kelimelerde /t/ sesine başta, ortada ve sonda rastlamaktayız. Örn: teġdis(<Ar. takdis), teġti (<Ar. taktî’), teriġet(<Ar. tarikat)

/v/ :/v/ sesi tonlu , sızıcı bir diş-dudak ünsüzüdür./v/ sesi asli olarak Türkçede bulunmayan bir sestir.Örn:vasite (<Ar. vâsıta) , vaveyla (<Ar. vâ-veylâ), serv(<Far.serv), /y/ : /y/ sesi tonlu, akıcı bir diş eti-ön damak ünsüzüdür. Azerbaycan Türkçesindeki alıntı kelimelerde /t/ sesine başta, ortada ve sonda rastlamaktayız. Örn: yadigar (<Far. yâd-gâr) vesiyyet (<Ar.vasiyyet) ,vesiy (<Ar. vasî')

/z/ : /z/ sesi tonlu, sızıcı, diş-diş eti ünsüzüdür. Azerbaycan Türkçesindeki alıntı kelimelerde /z/ sesine başta, ortada ve sonda rastlanmaktadır. Örn: zaval (<Ar. zevâl) ,yezid (<Ar. yezîd) , vez (<Ar. va’z)

Türkiye Türkçesiyle karşılaştırıldığında Azerbaycan Türkçesinde kullanılan ünsüzlerle ilgili şu özellikler tespit edilebilir:

1.Kelime başındaki bütün kalın /k/ sesleri, Azerbaycan Türkçesinde g olur. Örn: gara, galın, gardaş, gız. .Rusça’dan alınan kelimeler bu kuralın dışındadır. Örn: kolḫoz, kafedra (kürsü) v.b.

2.Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki bütün kalın /k/ sesleri de g olur. Örn: torpag, uzag..v.b.ancak /g/ ile yazılan bu tür kelimeler telaffuzda /x’/dir. Örn: torpaḫ , uzaḫ, alacaḫ..v.b.

3.Kelime sonunda bulunan /k/ sesi iki ünlü arasında kalınca /y/’ye ; kalın /g/ ise ğ’ye dönüşür.

Örn: Direk-direye, çiçek-çiçeyi, bayrag-bayrağa

4.Türkiye Türkçesinde /d/ ve /t/ ile başlayabilen ekler, Azerbaycan Türkçesinde sadece /d/ ile başlar.

Örn: atdır, gelmişdir..v.b.

5.Kelime ortasında birbirini takip eden iki tonsuz ünsüzden ikincisi tonlu söylenir. Örn: sekkiz(yazılır) >sekgiz(okunur.), defter(yazılır) >defder (okunur)

6.Azerbaycan Türkçesinde kelime sonunda /b/,/c/,/d/,/g/ sesleri bulunabilir. Bu durum Arapça ve Farsça kelimelerde olduğu gibi bazı Türkçe kelimelerin sonunda da olabilir. Örn: kitab, elac(ilaç), megsed(maksat), reng..v.b.

7.Türkiye Türkçesinde bazı kelimelerin başındaki /y/ sesi Azerbaycan Türkçesinde bulunmaz; /y/’den sonraki /ı/ sesi ise çok defa /i/’ye döner. Örn: il(yıl), ildırım(yıldırım), uca(yüce)…v.b.

8.Kelime içinde /o/’dan sonra gelen /v/ telaffuz edilmez; bunun yerine o uzatılır. Örn: çovdar yazılır çOdar okunur.

9.Azerbaycan Türkçesinde bazı ünlüyle başlayan kelimelerin başında bir /h/ sesi türemiştir. Örn: hörümcek(örümcek), hörgü(örgü).

10.Bazı ön ses /b/’ler /m/’dir. Örn: men(ben), min(bin)moynuz(boynuz)

11.Azerbaycan Türkçesinde bol miktarda göçüşme olayı görülür. Örn: yarpaḫ(yaprak), arvad(avrat)

(Çalışmamızın ilerleyen kısımlarında daha detaylı bilgi verilecektir.)

12.Türkiye Türkçesinde bazı kelimelerin ön sesindeki /p-/ Azerbaycan Türkçesinde /b-/’dir. Örn: biş- (piş-), bars (pars). Bazı kelimelerde de Türkiye Türkçesindeki ön ses/b/Azerbaycan Türkçesinde /p-/ olur.Örn:pez(bez), palçık(balçık)..v.b.

55

13.Türkçe kelimelerin sonundaki –Ağı ses grubu Azerbaycan Türkçesinde –Ov biçimine dönüşmüştür. Örn: buḫov(bukağı), bülöv(bileği)

14.Arapça ve Farsçadan Türkiye Türkçesine alınan kelimelerde iki ünsüz arasında ünlü türemesi görülürken Azerbaycan Türkçesinde bu kelimeler çoğunlukla asıl şekillerini korurlar. Örn: esr (asır), dövr (devr), hökm (hüküm)vb. (Kartallıoğlu ve Yıldırım, 2007:182)