Azərbaycanda ÜDM, əsas kapitala investisiya, neft hasilatı, neftin qiyməti arasında asılılıq

Illər ÜDM ÜDM artimı Ln (ÜDM artimı) Əsas kapitala investisiya Əsas kapitala investisiya artımı Ln (Əsas kapitala investisiya artımı) Neft hasilatı Neft hasilatı artımı Ln (Neft hasilatı artımı) Neft qiym -əti Neft qiyməti artımı Ln (Neft qiyməti artımı) 2000 4 718,1 100 4,60517 967,8 100 4,60517 14 017 100 4,60517 28,5 100 4,60517 2001 5 315,6 112,7 4,724729 1170,8 120,9 4,794964 14 909 106,3 4,666265 24,4 85,6 4,449685 2002 6 062,5 128,5 4,855929 2107 217,7 5,383118 15 334 109,3 4,694096 24,9 87,3 4,46935 2003 7 146,5 151,5 5,020586 3786,4 391,2 5,969219 15 381 109,7 4,697749 28,5 100 4,60517 2004 8 530,2 180,8 5,197391 4922,8 508,7 6,231858 15 549 110,9 4,708629 37,9 132,9 4,889597 2005 12 522,5 265,5 5,581615 5769,9 596,2 6,390576 22 214 158,5 5,065755 55,1 193,1 5,263208 2006 18 746,2 397,3 5,984692 6234,5 644,2 6,468009 32186 229,6 5,436339 66 231,6 5,445012 2007 28 360,5 601,1 6,398761 7471,2 771,9 6,648855 42523 303,3 5,714722 72,7 255,1 5,541656 2008 40 137,2 850,7 6,74606 9944,2 1027,5 6,934884 44 395 316,7 5,757955 98,4 350,1 5,858219 2009 35 601,5 755,5 6,62738 7724,9 796,2 6,67985 50 364 359,3 5,884158 62,8 220,3 5,39499 2010 41 574,7 881,2 6,781285 9905,7 1023,5 6,930983 50900 363,1 5,894678 80,2 281,5 5,640132 2011 50069,3 1061,2 6,967156 12776,4 1320,1 7,185463 45397 323,9 5,780435 110,9 389,1 5,963836 Mənbəə: <http://www.azstat.org/statinfo/system_nat_accounts/az/index.shtml,>,13.07.2012. <http://www.azstat.org/statinfo/construction/az/index.shtml>,13.07.2012. <http://www.ereport.ru/stat.phpərazdel=metal&count=oi&table=price>,19.07.2012.

148

Cədvəl 2-nin göstəricilərə əsasən SPSS proqramından istifadə edərək Respublika ÜDM- nin investisiyadan, neftin hasilatından və neftin qiymətindən asılılığı əks etdirən riyazi- iqtisadi modelli (tənlik, istehsal funksiyasını) qura bilərik.

ÜDM= 0,68017IN0,034801NF0,705216QNF0,346858e0,085173t (5) R=0,998171

R2=0,996346 Modeldən aydın olur ki, R2

-ın vahidə yaxinliği asılilığın sıx olmasından xəbər verir. Modelin iqtisadi və riyazi məntiqliyini iqtisadi artım tempinin investisiyanın, neftin hasilatının və neftin qiymətinın artım tempinə nisbi yaxın olması ilə əlaqələndirmək olar. Belə ki, dünya iqtisadi konyunkturasından fərqli olaraq, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, dünya neft hasilatı və neft istehlakı arasında tam vahidə yaxın olan asılılılıq, dünya neft hasilatı, neft istehlakı və dünya ÜDM-i arasında nisbi asıllıq olsa da, neftin qiyməti ilə bunlar arasında asılılıqdan, xüsusilə son on illikdə asılılılıqdan söhbət gedə bilmədiyi halda Respublikamızda əks proses baş verir. Dünya neft qiymətində iqtisadi artım və tələb hərçənd qiyməti formalaşdıran amil kimi çıxış etsə də, ixracatçı və ixracda xüsusi çəkisi az olan dövlət kimi, Azərbaycanın iqtisadi artımı əsasən neft hasilatından və neftin qiymətindən asılılığından danışmaq olar. Bu məsələ ilə bağlı baxışlarımı iyulun 11-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin 2012-ci ilin birinci yarısının sosial- iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında prezidentin giriş nitqində söylədiyi fikirlə tamamlamaq və əsaslandırmaq istərdim. “..Ancaq bizi daha çox sevindirən qeyri-neft iqtisadiyyatımızın inkişafı olmuşdur. Bu, demək olar ki, iqtisadi siyasətimizin əsas istiqamətidir və altı ayda qeyri-neft iqtisadiyyatımız 11,3 faiz artmışdır. Bu, hesab edirəm ki, dünya miqyasında ən yüksək göstəricidir. Ümumi iqtisadiyyatımızın cəmi 1,5 faiz artımının səbəbi ondan ibarətdir ki, neft hasilatında müəyyən dərəcədə azalma müşahidə edilir. Nəzərə alsaq ki, neft sektoru iqtisadiyyatımızın böyük hissəsini təşkil edir, əlbəttə, bu azalma istər-istəməz ümumi göstəricilərə də təsir göstərir. Ancaq biz bundan sonrakı illərdə də əsas diqqətimizi qeyri-neft iqtisadiyyatımızın inkişafına yönəldəcəyik və ilin altı ayının yekunları Azərbaycanda aparılan islahatların məntiqi nəticəsidir. Sənaye istehsalının ümumi həcmi 3 faiz azalmışdır. Bunun da səbəbi neft hasilatının aşağı düşməsi olmuşdur. Ancaq qeyri-neft sənayemizin inkişafı 8,3 faiz səviyyəsindədir. Bu da son illər ərzində sənayeləşmə proqramının icrasının nəticəsidir”. [http://www. president. az]

Nəticə

Azad ticarət siyasəti onun müasir mənasında ilk dəfə Adam Smitin tərəfindən 1776-cı ildə nəşr edilən məşhur "Xalqların sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat" əsərində müəyyən edilmişdir. Istər proteksionizm və istərsə də fritrederçılık eyni bir ağacın — sosial- siyasi əsaslarının hər iki halda dəyişilməz qalan kapitalist iqtisadiyyatı budaqlarını bildirir. Dünya iqtisadiyyatı tarixi, əgər beynəlxalq iqtisadi həmrəyliyin siyasi birliyə uyğun gəlməyirsə, heç bir beynəlxalq iqtisadi həmrəyliyin real olmadığına şahidlik edən kifayət qədər tarixi hadisələrə malikdir.

Neftin qiymət dəyişməsinin birinci dövrünün təhlilinə bu tərəddüdlərdə siyasi məsələlərlə yanaşı iqtisadi artımın da dürdüğuna israrlığımız, belə ki, neftə tələbi əsasən real sektor formalaşdırır, bu dövrdə dünya ÜDM-in sabit artması iddiası ilə qarşılaşa bilər. Lakin unudulmamalıdır ki, ÜDM-in tərkibində maliyyə bazarının göstəriciləri də öz əksini tapır.

149

Deməli neft bazarında baş verən hadisələr, başqa sözlə onun qiymət dəyşməsi artıq onun real əmtəədən çox maliyyə portfellərindən birinə çevrildiyindən xəbər verir.

Dünya iqtisadi konyunkturasından fərqli olaraq, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, dünya neft hasilatı və neft istehlakı arasında tam vahidə yaxın olan asıllılıq, dünya neft hasilatı, neft istehlakı və dünya ÜDM-i arasında nisbi asıllıq olsa da, neftin qiyməti ilə bunlar arasında asıllıqdan, xüsusilə son on illikdə asıllılıqdan söhbət gedə bilmədiyi halda Respublikamızda əks proses baş verir. Dünya neft qiymətində iqtisadi artım və tələb hərçənd qiyməti formalaşdıran amil kimi çıxış etsə də, ixracatçı və ixracda xüsusi çəkisi az olan dövlət kimi, Azərbaycanın iqtisadi artımı əsasən neft hasilatından və neftin qiymətindən asıllığından danışmaq olar.

Ədəbiyyat:

1. Prezident İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin 2012-cu ilin altı ayının sosial- iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasında Dövlət başçısının giriş nitqli.

< http://www. president. az >

2. Azərbaycanın UTT-yə uzvlüyü və ozəl sektor: Araşdırma nəticəlrinin analitik hesabatı – 2008. Birləşmiş. Millətlər Təşkilatının inkişaf Proqramı Bakı, 2008

3. Azərbaycanın UTT-ə Uzvlük Prosesinin Qiymətləndirilməsi uzrə Siyasət Sənədi. Bakı 2010.

4. “Beynəlxalq ticarət, standartlar və UTT: mövcud vəziyyt, problemlər və perspektivlər” movzusunda beynlxalq konfransın məruzələr toplusu. Bakı, 2007 5. Qloballaşmaya doru (məqalələr toplusu). Baki. 2006 www.qasim-az.com

6. Ticarət ehtiyaclarının qiymətlndirilməsinə yardım – Azərbaycan, Ticarət və insan inkişafı. Bakı, 2010

7. "The Encyclopedia Americana", vol. 22. New York — Chicago, (1940), p. 652

8. "Grand Dictionnaire Universel du XIXе siècle". Par Pierre Larousse, vol. 4. (1875). Paris, [s. d.], p. 872-873. 9. Афанасьев В.С. (1985). Этапы развития буржуазной политической экономии (очерк теории). “Экономика”. М. 10.Альтер Л.Б. (1972). Критика современной буржуазной политической экономии. “Наука”. М. 10. Альтер Л.Б (1971). Буржуазная политическая экономия США. “Наука”. М. 11. http://www. president. az – Azərbaycan Respubliкası Prezidentinin rəsmi web ünvani. 12. http: //www. meclis. gov. az – Milli Məclisin rəsmi web ünvani.

13. http: //www. cabmin. gov. az – Azərbaycan Respubliкası Nazirlər Кabinetinin rəsmi web ünvani.

14. http://www.economy.gov.az– AR İqtisadi İnкişaf Nazirliyinin rəsmi web ünvanı. 15. http://www.cbar.az –AR Mərкəzi Banкının rəsmi web ünvanı.

16. http://www.taxes.gov.az. – AR Vergilər Nazirliyinn rəsmi web ünvanı.

17. http://www.azstat.org. – Azərbaycan Dövlət Statistiкa Orqanının rəsmi web ünvani. 18. http://www.maliyye.gov.az – AR Maliyyə Nazirliyinin rəsmi web ünvanı.

150