İslâm’ın protestanlaştırılması ile İslâm’ın bizzat bünyesinde ne türden değişimlerin ortaya çıkacağı ve hangi sonuçların beklentisine girileceği önemli iki konudur. Bu, aktüel bir eğilim olarak İslâm dünyasının yöneldi-ği hedeflerin doğruluğu bakımından önemlidir.
Bu konuda kendimizi test etmemiz için, hipotetik sonuçlar üzerinde spekülatif düşünceler geliştirmekten çok, herhalde başka din ve kültürlerin yaşadığı somut tecrübeleri anlamaya çalışmak daha uygun olur. Bu açıdan bakıldığında, Hıristiyan dünyasında yaşanan Protestanlık tecrübesi ile Ja-pon kalkınmasında Şintoizm’in sağladığı motivasyona yakından bakmak açıklayıcı olabilir.
Bir ölçüde konu dışı görünse de, Avrupa’de gelişen kapitalizmin Batı tarihine özgü bir fenomen olduğunu, bunun da sömürgecilik, köle ticareti ve faiz gibi üç faktörün elverişli bir zaman diliminde buluşması sonucun-da teşekkül ettiğini söylemek gerekir. Bu, sözkonusu fenomenin tekrarla-namazlığını anlamak için not edilmesinde yarar olan bir husustur. Ancak bugün evrensel boyutlar kazanan bu fenomeni, arkaplanında motive eden manevî ve ahlâkî temel faktörleri anlamak için Weber’in çözümlemelerine başvurulabilir.
Max Weber, bugün henüz daha kesin olarak yanlışlanmayan bir kav-ramsal model kurarak bu olguyu açıklamayı denedi. Yarın yanlışlanabilir.
Ne var ki, bizi ilgilendiren yönü, bugün Müslüman toplumlarda bu kav-ramsal modele yönelmiş bulunulan eğilimin giderek kazandığı güç ve ilgi alanının genişlemesidir.
Kapitalizm’in tanım alanına birçok şey girebilir. Bunlar arasında, en fazla, maksimum olana yönelen kâr güdüsü (sınırsız sermaye biriktirme ar-zusu) ve rasyonel iş ve üretim düzeni gibi iki önemli husus elbette sayılabi-lir. Bu anlamda kapitalizm, sınırsız birikim çabasıdır ve Max Weber’e göre dinin belli bir yorumu bunu sağlamıştır. Tabiatıyla bunun yaşadığımız yerküreyi varlık bütününden koparan özel bir dünya görüşü, bireycilik, rasyonalizm ve ilerleme gibi yönlendirici temel faktörlerle tamamlanması gerekir ve bu kültürel/felsefi malzemeyi Aydınlanma sağlamıştı. Weber, bu süreçte üretim ve buna bağlı iş hayatının rasyonelleşmesine paralel olarak bürokrasinin devasa bir organizasyon olarak ortaya çıktığını, bürokratik örgütlenme şeklinin giderek yaygınlaşıp kuşatıcı bir mahiyet kazanacağını söylüyordu. Weber’in bu konuda söyledikleri şimdilik doğrulanmaktadır.
Weber’in çözümlemelerini şimdilik doğru kabul etmek gerekirse, onun sözünü ettiği dinî faktörün, Aydınlanma’nın iç ve sömürgecilik ile köle ti-careti gibi dış faktörlerin uygun bir zamanda bir araya gelmeleriyle rolünü oynamak üzere sahneye çıktığı varsayılabilir. Weberse harici faktörlerin önemini yeterince kaale almaz görünüyor. (Sırf bu kurgusal çerçeveden dolayı ben, hep Weberyen bakış açısından kuşku içinde olmuşumdur.)
Bu durumda Katoliklik’ten kopmuş bulunan yeni dinin, yani Protes-tanlığın bir şekilde ve bir süre modern dünyanın teşekkülünü motive etti-ğini söylemek mümkün. Bunu da anlaşılan, dünyevi ideallere dinî anlamlar yüklemekle gerçekleştirmiştir. Gündelik hayatında sıradan dini kavram, inanç şekilleri ve ritüellerle yaşayan ortalama insan, dinin bu yepyeni yoru-muyla tanışınca, farkında olsun olmasın, tarihinde başgösteren kırılmaya meşru anlamlar buldu, çaba ve amaçları yine görünürde kutsalın referans-larından kopmadan yeni hedeflere yöneldi.
Protestanlığın bu türden meşrulaştırma amacına giriştiği düşünülebi-lir. Çünkü Katolikliğe karşı duyulan nefretin bir bedeli ve ifadesi olarak, zaten Kilise ile başı dertte olan yeni sınıfın dini ideolojisi olmakla belki de düşmanından öcünü almış oldu. Bu, işin bizi pek de ilgilendirmeyen ikincil
ed-Din ile Din Dışını Aşma
yönü. Ne var ki, Avrupalı’ya sömürgecilik çağında dinin önemli lojistik destekler sağladığı tarihsel bir gerçek. Protestanlık, İncil’e dönüş, İncil’-in yerel dillere tercüme edilip herkesçe okunabileceği yolundaki tezleri ve Tanrı ile Sezar’ın alanlarını birbirinden ayıran çabasıyla, Katolik inancını burjuvazinin önünde bir engel olmaktan çıkardı. Tam aksine kantitatif ça-bayı, zenginliği ve para tasarrufunu yücelterek, dini konjonktürel geliş-menin içine taşıyarak bir ivmeye dönüştürdü. Bizi de burada ilgilindiren iç ve dış konjonktürel gelişmenin, yani servet ve güç sahibi olmaya karar vermiş olan yeni insanın dinden önce sahneye çıkmış olmasıdır. Yeni sınıf, sahneye çıktı, Katoliklikle savaştı ve fakat onun rakibini yanına alarak meş-ruiyetini tartışma konusu yapmaktan kurtardı.
Burada her şey dinî alan içinde sürüyor görünse de, gerçekte, seküler olan esas, dinî olan ikincil konumdadır. Asıl seküler olanın meşruiyetini sorgulayan din (Katolik Kilisesi), rakibi Protestanlık tarafından yenilgiye uğratıldı. Bu müthiş olayda dine (Katoliklik) karşı din (Protestanlık) sa-vaştı ve fakat bu savaştan seküler olan (Kapitalizm) galip çıktı.
Bunun en somut göstergelerinden biri, belli bir tarihte ve belli bir formasyon rolünü oynadıktan sonra dinin neredeyse sahneden çekilmeye razı olmasıdır.
Japon Protestanlığı örneğinde ise, Şinto dini hem bir meşruiyet hem bir motivasyon rolünü oynamaktadır. Çünkü Japonlukta din ve ırk birbiri içine girmiştir. Japon ırkı ile birleşen Şintoizm, Japon ulusunun üstünlü-ğünün de meşruiyeti, motivasyonu ve dünyevi kimlik aracıdır. Japonlar’ın geleneksel kurumları gibi geleneksel sınıfları da dinîdir. Bu durumda, Ja-pon gururunu kıran Avrupalı saldırganlar, aslında JaJa-pon kutsalına da sal-dırmışlardı. Güneş, tanrısal hakları sadece kendi oğluna tanımıştı ve o da İmparator olarak Japon ulusunun başını temsil etmektedir. Şu halde ırkı yücelten din, düşmana karşı da koruyabilmeliydi. Nasıl ki kurumlar, sade-ce formlarını vücuda getiren içeriklerinden hiçbir şey yitirmeden sınai ve iktisadî şirketler olarak dinî fonksiyonlarına devam ettilerse, ulusun öncü sınıfları olan Samuraylar da konum ve amaçlarında köklü bir değişiklik yapmadan araç ve silah değiştirmekle yetindiler. Bu köklü zihinsel deği-şimden sonra, dün düşmana karşı Japonları savunan savaşçı Samuraylar,
bundan sonra aynı kutsal amaçla ulusu savunmaya devam edecekler; ama bu sefer kullanacakları silah kılıç değil, ekonomi, teknoloji ve bilimsel bilgi olacaktır. Samuraylar, yerlerini Japon gündelik hayatında ahlâkî dürüstlük bakımından kuşkulu yeni bir tüccar ve sanayici zümresine terkedip sahne-den çekilmiyorlar, ama savaş araçlarını, silahlarını değiştiriyorlar.
Japon insanının zihniyetinde meydana gelen bu köklü değişiklik, gün-delik hayatta kullanılan bir nesne ile bir aile ve bir sınai firmayı aynı çer-çevede toplamaya götürdü. Bir kilimin (tamai) üzerindeki desenler nasıl birlik içinde ve belli bir anlam bütününü ifade ediyorsa, aynı şekilde aile de böyle bir bütünlüktür ve bunun sınai ve ticari hayattaki birebir karşılığı uyum, disiplin ve rasyonalite içinde çalışan üretici firmalardır.
Türkiye örneğinde ise devlet, geleneksel güçleri, ulemayı, dinî önderli-ği toptan tasfiye edip yerlerine “devlet zengini” bir sınıf ikame etmekle işe başladı. Japonya ve Türkiye, aşağı yukarı aynı zamanlarda ve benzer şart-larda modernleşme çabalarına girişen iki ayrı (ve karşıt) örnektirler; aradan geçen zamanda deneysel olarak Japon modernleşme projesinin sonuç ver-diği anlaşıldı. Japon örneğinde din etkileyici bir faktör olarak kullanılmış, Türk örneğinde ise engelleyici kabul edilip tasfiye edilmeye çalışılmıştır.
Her iki örnekten (Avrupa ve Japon) anlaşılan şu ki, “dinî yönden meş-ruiyeti” olmayan hiçbir modernleşme projesinin gerçekleşmesi mümkün değildir.
Japon örneğinde üzerinde durulması gereken nokta, tıpkı Avrupa örneğinde olduğu gibi, dinî olmayanın dinî olanı öncelemesi hususudur.
Bunun Japonlukta problematik olduğu doğrudur. Çünkü din ile etninin aynı şeyler olduğunu söyledik. Ne var ki din ile etninin bir arada olduğu her yerde ontolojik olan etnik, dinî olanın önüne geçer. Tıpkı Yahudilikte olduğu gibi. Zaten dinî öğretilerin amacı, kendini dünyevi tabiatın yücel-tilmesinde ifade eden etninin aşılmasıdır. Eğer bir dinî öğretide din etnik olandan ayrılmamış ve ulusal (milli?) din niteliğini kazanmışsa, etnik fak-tör dinî fakfak-töre baskın çıkar ve onu her zaman manipüle eder. Japonlar da, kendi ulusal ve etnik kimliklerinin üstünlük haklarını savunmada hiç zor-luk çekmediler, kolayca Şintoizm’de kendilerine meşruiyet bulabildiler.
Bu da Japon örneğinin Protestanlık örneğinden farklı olmadığını
gös-ed-Din ile Din Dışını Aşma
termeye yeter. Her iki durumda da dünyevi/seküler olan (Avrupa’da servet ve güç birikimi, Japonlar’da ulusal üstünlük duygusu) dinî olanı (Protes-tanlığı ve Şintoizm’i) manipüle etmiş, öncelemiştir.
Bunu Protestan ve Şintoist dinlerin sosyo-ekonomik havzalarında or-taya çıkan somut sonuçlarla test edebiliriz.
Önce şu sorunun cevabını arayalım:
Protestanlık kapitalizme, Şintoizm Japon kalkınmasına gerekli dinî meşruiyet ve motivasyonu sağladıktan sonra, acaba Protestanlık ve Şinto-izm birer din olarak kalabildiler mi, yoksa başka bir şeye mi dönüştüler?
Bu sorunun en kısa cevabı, kuşkusuz bu her iki dinin bir başka şeye dönüşmüş olmaları yönünde verilebilir.
Protestan dinî öğretinin yön verdiği havzada, Hıristiyanlığın özel bir yorumu şeklinde ortaya çıkan Protestanlık, tarihsel rolünü oynayıp kendi-sine yüklenen işlevini tamamladıktan sonra tabiî yerine döndü, kilisenin duvarları arkasına çekildi. Protestanlık kapitalizme dinî bir ahlâkî meşru-iyet kazandırmakla kalmadı, güçlü bir dinî geleneği temsil edip savunan Katolikliği de modernite ile uzlaşma yönünde etkileyerek Hıristiyanlığın kendisini sekülerizme karşı çaresiz ve müşevveş bir konuma itti. Weber, gelecekte kapitalizmi tehdit edecek olan en önemli unsurun kapitalizmin içinde olduğunu söylüyor ve bunun büyük oranının ‘ahlaki’ olduğu husu-suna işaret ediyordu. Kapitalizme ahlaki meşruiyet kazandıran Protestan-lık, aynı sistemi içten yıkacak olan ahlakî krize çare olamadı. Sonunda yine Katoliklik 1962-1965 arası toplanan İkinci Vatikan Konsili’nin moderni-teye ilişkin bir tutum geliştirme ihtiyacını hissetti.
Farklı form ve biçimlerde benzer bir durumu Şintoizm’in egemen ol-duğu Japonya’nın kültür ve hayatında da gözlemek mümkün. Ulusal üs-tünlüğü sağlayacak maddi ve ekonomik araçların üretim ahlâkını Japon insanına kazandıran Şintoizm, kendisinden beklenen rolünü oynadı ve za-ten evrensel, fetihçi, mesaj iletici (misyoner veya tebliğci) misyonu olma-dığından daha başka bir şey de yapamadı.
Bizim muhafazakâr sağcılarımızın bıkıp usanmadan dikkat çektikleri gelenekler, modern Japonya’nın sanayii toplumunda birer folklorik öge durumundan öte herhangi bir belirleyiciliğe sahip değildirler. Batılı refah
toplumlarında baş gösteren temel problemlerin hemen hemen tümü –nü-fus artış hızındaki düşüş; Japonlar’ın en çok yücelttikleri geleneksel ailenin giderek zayıflaması; sınırsız üretim; bireyin ruhsal parçalanmışlığı; kurum-ların objektif ve özerk yapıları; metropol şiddet ve terör ile doğal kaynakla-rın hızla tüketilmesine katkı vb.– Japonya’da da gözlenebilmektedir.
Japon kimliğini ve onun manevi ifade aracı olan Şintoizm’i kendine benzeten modernitenin Japon Protestanlığı’ndan devşirdiği kazançların yekûnu Hıristiyan Protestanlığı’ndan fazladır. Çünkü bu Uzak Doğu’nun insanları, Asya ve Ortadoğu’da “modern tüketimin demokratizasyonu” adı verilen bir süreci başlatmakla, Batının askerî ve siyasi güç kullanarak tes-lim alamadığı alanları da modernizme açmış oldular. İronik bir argüman olacak ama, belki de Japonya’dan sonra Çin’in de modernleşmeyi tamam-lamasından sonra Ye’cüc ve Me’cüc bu iki kavim olacak; Allah, modern-leşme konusunda yüksek performans gösteren Malezya’yı ve çok istekli görünen Endonezya’yı korusun.
Japonlar teknolojik aygıtların özünü taklid (veya kopya) edip mini-mize etme yeteneklerini öylesine geliştirmişlerdir ki, bir gün modernliğin anayurdunda kabaca tasarlanacak evrensel ölüm aracını alıp herkesin ko-layca intihar edebileceği çiplere yükleyecekler ve elbette kendileri de ken-di kenken-dini sokan akrep gibi intihar edeceklerken-dir. Bir Japon beyni, ilk (ve orijinal) nüshası modernitenin ana yurdu Batıda dizayn edilip çizilmiş bir şeyi küçülten ve hep küçülttükçe küçültebilen bir foto-kopi makinası olma yönünde maharet kazanmaktadır. Bütün yapabildiği kendisine ait olmayan bir nüshayı küçülterek kopyalamak, seri üretimini yapmaktır.
Son olarak Protestanlık ve Şintoizm’in niçin kolayca dini formlarını seküler içeriklerle yeniden anlamlandırdıkları konusuna değinmekte yarar var. Eğer bu iki dinî öğretiyle ilgili çözümlemelerimiz doğruysa, modern dünyaya meşruiyet ve ahlâkîlik kazandıran Protestanlık ve Şintoizm’in dinî öğretilerinde “seküler olan”ın “dinî olan”ın önüne ve üstüne geçtiği sonu-cu çıkmaktadır ki, İslâm Protestanlığı üzerinde düşünen biri için bu konu hayli önemlidir.
Bu iki dinde sekülerizm dine baskın çıktıysa bunun bazı önemli se-bepleri olabilir: İlki, bu her iki dinde yol gösterici peygamber (risalet), bir
ed-Din ile Din Dışını Aşma
yaşama biçimi sunan şeriat ve “ahiret (öte dünya)” tasavvurunun ya çok zayıf olması veya kolayca dünyaya da taşınabilecek bir cennet kavramına dayanmasıdır. Modernite sonuçta bir yeryüzü cennetini varetme çabası-dır. Eğer dinî öğretiler, bunun asla mümkün olmadığını ve hiçbir zaman olamayacağını öğretiyorlarsa, bu durumda cennet hep mezarın ötesinde aranacaktır. Bu durumda dünya ve ona ilişkin dünyevi (seküler) olan her şey ikincil konuma düşecektir.
Burada İslâmiyet’in ayırdedici bir farkının bilincine varıyoruz. İslâmî öğreti, bu dünyanın bir “fitne yurdu” olduğunu ve fitneyi yaşayan insanın altının yabancı madenlerden ayrışması için ateş potasında eritilmesi gibi, dünya hayatında sür-git sınavdan geçtiğini anlatır. Kişinin geçtiği ateş po-tasından bir altın gibi süzülüp süzülmediğini “burada” değil, “orda” anla-yacağız ve biz değil, “Bir Başkası” karar verecek. İnsanın dünya hayatı Hz.
Peygamber’in (s.a.s.) ifadesiyle, çölde seyahat eden birinin bir vahada durup dinlenmesine benzer. Yolcu yoluna devam edecektir. Ve bu da çok güçlü, merkezî ve belirleyici bir “ahiret” inancını gerektirir. Şu halde seküleriz-min yücelttiği dünyada bir cennet kurmak mümkün değildir. Fakat belki cennet model alınarak dünya hayatı güzelleştirilebilir, imar edilir ve yaşanır hale getirilir. Dünyayı cennete taşımak başka, dünyayı cennete çevirmek başkadır.
İkinci önemli husus, her iki dinî öğretide (Protestanlık ve Şintoizm’de) Şeriat’ın olmamasıdır. Şeriat, dinî öğretinin gündelik hayatla ilişkisini be-lirleyen sınırlardır. Şeriat aynı zamanda yönlendirici ve belirleyici İlahi Hü-kümler’e de denir. Din, Allah’ın insana birtakım sınırlar çizdiğini ve insanın hayatını bu sınırlar dahilinde (Hududullah) sürdürmesi gerektiğini öğretir.
Bu sınırlar Şeriat sayesinde anlaşılır, korunur ve gündelik hayata girer.
Hıristiyanlık St. Pavlus’la Şeriat’tan koptu. St. Augustinus’la sevgiyle özdeşleşti. St. Pavlus, günahın Şeriat’ın ürünü olduğunu, Oğul’un Haç’a gerilmesinden sonra evrensel bir keffaret ödendiğini ve dolayısıyla Şeriat’a gerek kalmadığını vaz’etmişti. Yeni formülasyon şuydu: “Tanrı’yı sev ve dilediğini yap.” Yine de Katoliklik köklü gelenekler geliştirdi. Protestanlık, geleneğe de karşı çıkınca, seküler olanın kolayca tuzağına düşmüş oldu.
Şintoizm’de ise seküler olan ulusun etnisidir. Öğretide iki eşit
domi-nant olunca, başta da zikrettiğimiz gibi ontolojik olan dinî olana baskın çı-kacaktır. Şintoizm’de –zaten ilahi anlamda Şeriat’ı olmayan bir din olması hasebiyle– etni olan sekülere tekabül etti ve dinî olanı kendi amaçlarında birer araca dönüştürdü.
İslâm, Şeriat’ı olan bir din kimliğiyle moderniteye meydan okur. Bu-nun yanısıra oBu-nun bakış açısından sekülere referans olabilecek her şey –et-nik, kabilesel, ulusal, ailevi, sınıfsal, coğrafi, kültürel vs.– ilahi olan karşı-sında önemsiz ve izafidir. İslâm imanı üç ana parametre üzerinde oturur:
Bunlar da Tevhid, Ahiret ve Risalet’tir. Tevhid, Allah’ın dışında ve O’nun yarattığı bütün varlık âlemini izafileştirir. Ahiret, dünyanın da ara yerinde olduğu genel çevrimin tamamlanma noktası, yani son duraktır. Risalet, Allah’ın irade ve arzusu doğrultusunda Peygamber’in bize Şeriat öğretme-si, Kitap’la hududullah’ı işaret etmesidir. Bu anlamda sadece Şeriat’ı olan bir din kendini modernite’ye karşı koruyabilir. Şeriat koruyucu hudutlar olmak yanında moderniteyi içine düştüğü derin krizden çıkarabilecek en yüksek derecede yaşama biçimi, hayatı yeniden inşa edici bir formasyon-dur. Kitab’ı bozulmamış bir dinden Şeriat tasfiye edilmez. Allah, Kitab’ını koruduğu gibi Şeriat da Müslümanları korumaktadır.
Şimdiye kadarki çözümlememizde, Batı ve Japon kapitalizminin orta-ya çıkışında rol oynaorta-yan harici –konjonktürel maddi, siorta-yasi, askerî vs.– fak-törlere yer vermeden, sadece “dinî” faktörün Protestancı yönü üzerinde durduk ve eğer Müslüman dünyayı modernitenin içine sokmak isteyenle-rin İslâm Protestanlaşması türünden yeni projeleri varsa, bunun İslâm’ın dominantları dolayısıyla gerçekleşmesi çok güç bir teşebbüs olduğunu gös-termeye çalıştık. Ancak modern durumun üretmekte olduğu sorunlar yine de yerli yerinde duruyor. Müslümanlar, ya zihinsel bir yetersizlikten ya da
“kalplerinin değişmesi”nden dolayı dinlerini değiştirmeye kalkışabilirler.