Araştırmanın Materyal ve Yöntemi

“Rekabetçi olan şehirlerin ve/veya düşük rekabetçi şehirlerin ortak özellikleri nelerdir.”, sorusuna cevap verebilmek için öncelikli olarak şehirlerin rekabetçilik seviyelerinin hesaplanması gerekmektedir. Bu amaçla araştırmanın bu bölümünde şehirlerin rekabetçilik seviyeleri hesaplanacaktır.

3.1.1.2. Araştırmanın Kısıtları

Araştırmanın çeşitli kısıtları mevcuttur. Bunlar aşağıdaki gibi sıralanabilir.

• Şehirlere Ait İstatistiklerin Yeterli Olmayışı: yurtdışında yapılmış çalışmalar

incelendiğinde kullanılan birçok değişkenin ülkemizde hesaplanmadığı görülmektedir. Bu sebepten dolayı Temel Bileşenler Analizi ve Kümeleme Analizinde kullanılacak değişkenler belirlenirken çok daha önemli olan bazı değişkenler (kişi başı GSMH, GSKD, ortalama kazanç gibi) bulunmadığı için kullanılamamıştır.

• İlan Edilen İstatistiklerin Farklı Yıllara Ait Oluşu: Değişkenler TUİK, DPT, TİM vb

durumda değişkenlerin farklı tarihte olması gibi bir kısıt oluşturmaktadır. Çalışmada kullanılan istatistiklerin büyük çoğunluğu 2008 olmasına rağmen bazı değişkenler farklı tarihlerde olabilmektedir.

• Bazı İstatistiklerin şehir Değil, Bölge Bazında Yayınlanması: son birkaç yıldır TUİK

başta olmak üzere istatistikî bilgi yayınlayan kamu kurum ve kuruluşların çeşitli değişkenler şehir bazında değil düzey iki bazında yayınlanması bazı değişkenlerin (GSKT gibi ) kullanılamamasına sebep olmaktadır.

3.1.1.3. Veri Toplama Araçları

Literatür incelendiğinde şehirlerin rekabetçilik puanlarının hesaplanması için kullanılan çeşitli değişkenlerin olduğu görülmektedir. Her bir şehir ile ilgili olarak aşağıda daha detaylı anlatılacak olan toplam 31 değişken çeşitli kurum kuruluşların yayınlarından, raporlarından araştırma sonuçlarından derlenmiştir. Verilerin büyük çoğunluğu; TUİK, SGK, Bankalar Birliği, Hazine Müsteşarlığı ve TPE’den alınmıştır. Toplanan ham verilerin nasıl işlendiği ilerleyen bölümde anlatılmıştır.

3.1.1.4.Araştırmada Kullanılan Yöntemler

Araştırma, yukarıda da anlatıldığı üzere (i) şehir rekabetçiliği ölçmek; (ii) yüksek rekabetçiliğe sebep olan dayanakları keşfetmek şeklinde iki kısımdan oluşmaktadır. Şehirlerin rekabetçilik seviyelerinin hesaplandığı bu aşamada şehirlerin rekabetçilik skorlarının belirlenmesi için “Temel Bileşenler Analizi”; şehirleri rekabetçilik düzeylerine göre gruplandırmak içinde “Kümeleme Analizi” kullanılmıştır. Her iki yöntem ile ilgili kısa açıklama aşağıda yer almaktadır.

(i) Temel Bileşenler Analizi

Temel bileşenler analizi çok sayıdaki özelliklerin belirli bir nitelik yönünden özetlenmesi ve ortak nitelik ve biçimlerden bir soyutlama yapmayı mümkün kılan bir analiz tekniğidir. Özellikle birçok değişken tarafından tanımlanabilen ve açıklanabilen gelişmişlik, rekabetçilik, algı vb olguların bir ya da birkaç faktör yardımıyla ifade edilmesinde kullanılan bir yöntemdir. Bu özelliğiyle Temel Bileşenler Analizi çok sayıda ve farklı boyuttaki bilgi setinin kapsadığı ortak ve temel anlamı veya bilgi özünün ortaya çıkarabilmeyi görebilmeyi ve tanımlayabilmeyi sağlayan istatistiksel bir

tekniktir (Dinçer vd, 2003: 31). Diğer taraftan diğer geleneksel endeks tekniklerinin aksine değişkenlere uygulamacının isteğine bağlı olabilecek ağırlıklar verilmesini engelleyerek objektiflik arttırılmaktadır (Kara, 2006: 185).

Temel bileşenler analizinde regresyon analizindeki gibi bağımlı ve bu değişkeni açıklamaya çalışan bağımsız değişkenler mevcut değildir. Bu analizde amaç aralarında yüksek korelasyon bulunan değişkenler setini bir araya getirilmesi suretiyle faktör adı verilen genel faktörlerin oluşmasıdır. Böylece değişken sayısı azalmakta ve değişkenler sınıflandırılmaktadır (Eroğlu,2008: 321).

Analizde öncelikli olarak ölçmek istediğimiz olguyu tanımlayan değişkenler tespit edilir. Daha sonra analize dahil edebileceğimiz metrik olan değişkenler seçilerek birimlerin satıra, değişkenlerin sütunlarda gösterildiği veri matrisi hazırlanır

(Albayrak,2006:114). Metrik değişkenlerin her biri farklı ölçü biriminde olabilmektedir.

Farklı birimlerde ölçülmüş olan değişkenlerin aynı analizde kullanılması hatalı sonuçlar çıkmasına sebep olabilir. Bu durumda analizdeki tüm değişkenlerin aynı baza oturtulması gerekmektedir. Bunun için de mevcut tüm verilerin standartlaştırılması gerekmektedir. Standartlaştırma, her bir birimin X değişkenindeki gözlem değerinden X’lerin aritmetik ortalamasından çıkartılması ve elde edilen sonucun X’lerin standart sapmasına bölünmesi ile elde edilmektedir (Nakip,2003: 408).

Temel bileşenler analizindeki modeller; Tek Faktörlü model, iki faktörlü model ve çok faktörlü model olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Gelişmişlik, Rekabetçilik gibi olgularda tek faktörlü model kullanılmaktadır (Albayrak,2006:115).

Temel bileşenler analizi, analiz konusu değişkenler arasında görülen istatistiki ilişkilerin bir ya da birkaç temel faktörün etkisi sonucunda meydana geldiği varsayımı üzerine kurulmuştur. Değişkenlerin büyük bir bölümü ise tek bir temel faktörün etkisi sonucu ortaya çıkmaktadır. Literatürde bu faktöre genel nedensel faktör adı verilmektedir. Kullanılan tüm değişkenlere etki eden ve birlikte değişmelerini sağlayan genel nedensel faktör araştırmanın ulaşmak istediği endeksi, skoru vb. ifade etmektedir (Dinçer vd, 2003:3). Bu çalışmada şehirlerin rekabetçilik seviyeleri genel nedensel faktör olarak kabul edilmekte ve şehirlerin rekabetçilik seviyelerini ortaya koyacağını kabul etmektedir. Şehir rekabetçiliği ile yapılan birçok çalışmada da aynı şekilde rekabet seviyelerini tespiti için Temel Bileşenler Analizi kullanılmaktadır (Göçer ve Çıracı

(2003), Dinçer vd (2003), Albayrak vd (2004) Kovács ve Lukovics (2006), Lengyel ve Lukovics (2006), Jiang (2007), Kara (2008), Albayrak ve Erkut (2010)).

Diğer çalışmalardan farklı olarak bu çalışmada alt endeksler hesaplanmamakta sadece şehirlerin rekabetçilik seviyeleri hesaplanmakta ve incelenmektedir. Şehirleri hem alt endeksleri hem de genel rekabetçilik endeksleri açısından inceleyen her bir alt endeks açısından ayrı ayrı şehirleri gruplandıran çalışmalar mevcuttur (Alkin vd (2007), Alkin vd (2008) Alkin vd (2009), Kara (2008), EDAM (2009), Albayrak ve Erkut (2010)). Bu çalışmadaki amaç ise şehirleri her bir alt boyut düzeyinde analiz edip kıyaslamak, şehirlerin rekabetçilik seviyelerini geliştirmek için hangi alt bileşende gelişmeleri gerektiğine dair stratejiler geliştirmek olmadığı için sadece genel rekabetçilik skorları hesaplanmış ve bir sonraki aşama olan dayanakların keşfine yönelik odaklanma yapılmıştır.

(ii) Kümeleme Analizi

Kümeleme analizi birbirine benzeyen bireylerin, nesnelerin ve birimlerin gruplanmasını sağlayan istatistikî bir analizdir. Paket programlar yardımıyla yapılan bu analizde kümelemeyi sağlayacak benzerlik kriteri belirlenir daha sonra bu kriterlere göre kümeleme yapılır (Yükselen,2006:185). Temel bileşenler analizinde değişkenlerin gruplandırılması söz konusu iken, kümeleme analizinde birimlerin (tüketicileri, işletmeler, şehirler, ülkeler) kümelenmesi söz konusudur. Böylelikle her bir küme kendi arasında homojen bir birleri arasında heterojen bir yapıya sahip olur (Nakip,2003:418). Analizde araştırmada gözlemlenen birimlerin ölçülen tüm değişkenler üzerindeki değerleri hesaplayarak ortaya çıkacak kümelere veya gruplara odaklanmaktadır. Birimler arasındaki benzerlikleri saptamak amacıyla uzaklık ölçüleri korelasyon ölçüleri veya nitelik verilerinin benzerlik ölçüleri kullanılmaktadır (Uçar,2008:349).

Analiz kümelemeyi yaparken takip etiği çeşitli yaklaşımlar bulunmaktadır. Bunların en çok kullanılanı hiyerarşik kümeleme yaklaşımı ve hiyerarşik olmayan kümeleme yaklaşımıdır (Kurtuluş,2006:412). Kümeleme yöntemini kritik noktalarının birisi de küme sayısının belirlenmesidir. Hiyerarşik olmayan kümelemede analiz öncesi araştırmacı küme sayısını belirlemektedir. Hiyerarşik kümelemede ise analiz sonucunun

yorumuna dayalı olarak üç farklı yönteme göre küme sayısı belirlenmektedir; uzaklık katsayıları, Ağaç Diyagramı, araştırmacının belirlemesi (Uçar,2008:360).

3.1.2. Türkiye’deki Şehirlerin Rekabetçilik Düzeylerinin Belirlenmesinde