Bilimsel araştırmalarda elde edilen sonuçların inandırıcılığı dikkat edilmesi gereken bir kıstastır (Yıldırım ve Şimşek, 2008). Araştırma sonuçlarının inandırıcılığı “geçerlik” ve “güvenirlik” ölçütleriyle sağlanmaktadır. Geçerlik ölçütü bilimsel araştırmalardan elde edilen sonuçların doğruluğunu ele alırken, güvenirlik ölçütü ise elde edilen sonuçların tekrar edilebilirliğini ele almaktadır (LeCompte ve Goetz, 1982).
Nitel araştırmalarda geçerlik ve güvenirlik ölçütleri, nicel araştırmalarda kullanılan terimlere benzeyen alternatif terimler ile açıklanmaktadır. Guba ve Lincoln (1989) iç geçerlik terimi yerine “inandırıcılık” (credibility), dış geçerlik terimi yerine “aktarılabilirlik” (transferability), güvenirlik terimi yerine “tutarlık” (dependability), tarafsızlık terimi yerine “teyit edilebilirlik” (confirmability) ifadelerini kullanmaktadır (Guba ve Lincoln, 1989’dan akt. Mertens, 1998). Durum çalışması olarak yürütülen bu araştırmanın sürecine ve elde edilen sonuçlarına ilişkin sınama ölçütleri inandırıcılık, aktarılabilirlik, tutarlık ve teyit edilebilirlik başlıklarıyla ele alınmıştır. Durum çalışmasının sınama ölçütleri ve durum çalışmasında ölçütlere göre kullanılan stratejiler Tablo 3.4’te gösterilmiştir.
Tablo 3.4. Durum Çalışmasında Kullanılan Geçerlik ve Güvenirlik Stratejileri
Ölçütler Kullanılan stratejiler
İnandırıcılık (İç geçerlik) Çeşitleme
Uzman incelemesi ve pilot çalışma
Aktarılabilirlik (Dış geçerlik) Ayrıntılı betimleme Amaçlı örnekleme Tutarlık (İç güvenirlik) Tutarlık incelemesi Teyit edilebilirlik (Dış güvenirlik) Teyit incelemesi
İnandırıcılık “araştırma sürecinin ve sonuçlarının açık, tutarlı ve başka araştırmacılar tarafından teyit edilebilir olmasını” (Yıldırım ve Şimşek, 2008, s. 265) gerektirir. Durum çalışmasının inandırıcılık ölçütünü sağlamak amacıyla çeşitleme ve uzman incelemesi stratejileri kullanılmıştır. Araştırmacının araştırdığı olay ve olgulara ilişkin gerçekleri ortaya çıkarmada farklı bakış açılarından, farklı anlamlardan, farklı göstergelerden ve farklı veri kaynaklarından yararlanması gerekmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2008). Böylelikle araştırılan gerçeğe ilişkin farklılıklar tüm zenginliğiyle ortaya çıkarılabilir. Bu araştırmanın inanırlığını arttırmak için farklı veri toplama teknikleriyle veri toplama yöntemlerinde çeşitleme kullanılmıştır. Katılımcılardan İAY-AB Testi, görüşme ve gözlem yoluyla veriler toplanmış ve çeşitleme sağlanmıştır. Farklı veri kaynaklarından elde edilen bulgulardaki istikrara ve ilişkiye bakılmıştır. Bu araştırmanın inandırıcılık ölçütünü sağlamak adına veri toplama araçlarının geliştirilmesinden verilerin analizine kadarki süreçte uzman incelemesine başvurulmuştur. Araştırmada kullanılan İAY-AB Testi ve İAY-PAB Görüşme Formu’nun geçerlik ve güvenirlikleri uzman görüşü alınarak ve pilot çalışma yapılarak sağlanmıştır. İAY-AB Testi ve İAY-PAB Görüşme Formu’nun pilot çalışması, bir ortaokul matematik öğretmeni ile aynı gün içerisinde toplamda 150 dakika süren iki oturumda yapılmıştır. Pilot çalışmanın nitel verileri deşifre edildikten sonra veri toplama araçlarına son hali verilmiştir. Veri toplama araçlarının geliştirilmesi süresince farklı üniversitelerin Eğitim Fakültesi Matematik Eğitimi Bilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak çalışan araştırmacıların uzman görüşüne başvurulmuştur. Bu uzmanlardan biri hem matematik eğitimi doktorasına sahiptir hem de istatistiksel akıl yürütmeye ilişkin özel çalışmalar yapmaktadır. Veri analizinin farklı aşamalarında araştırmacı iki uzman ile birlikte çalışmıştır. İAY-PAB Görüşme Formu verilerinin deşifrelerinden taslak kodların belirlenmesi, ortak kodların oluşturulması, taslak temaların elde edilmesi ve ortak temaların oluşturulması süresince matematik eğitimi alanında doktora eğitimine devam eden bir araştırmacı ile çalışılmıştır. Belirlenen temalara göre İAY-PAB verilerinin analizi, İAY-AB Testi’nin derecelendirme ölçeğinin geliştirilmesi ve ölçütlere göre kodlamaların yapılarak analiz edilmesi sürecinde matematik eğitimi doktorasına sahip ve istatistiksel akıl yürütme konusunda alan çalışması bulunan uzman ile çalışılmıştır. Ayrıca bu süreçte tez izleme jürisinde yer alan matematik eğitimi uzmanlarının da önerileriyle veri toplama araçlarının geliştirilmesi ve elde edilen verilerin analizine ilişkin uzman görüşü sağlanmıştır. Bunlara ek olarak araştırmanın bazı bölümleri ulusal ve uluslararası kongrelerde sunulmuştur. Elde edilen geri dönütler verilerin ele alınmasında ve yorumlanmasında katkıda bulunmuştur.
Nitel araştırmalar, olay ve olguların kendi bulunduğu doğal ortamında gerçekleştiği varsayımını kabul eder. Söz konusu varsayımdan yola çıkarak nitel bir araştırmada herhangi bir örneklemden elde elden verilerin ve sonuçların benzer farklı bir örneklemde gerçekleşemeyeceği ilkesi kabul edilir (Yıldırım ve Şimşek, 2008). Bu açıdan nitel araştırmalarda genelleme yapılması söz konusu değildir. Genelleme için kullanılan tekrar edilebilirlik terimi yerine nitel araştırmalarda aktarılabilirlik terimi kabul görmektedir. Bu araştırmada aktarılabilirlik ölçütünün sağlanması adına ayrıntılı betimleme ve amaçlı örnekleme stratejileri kullanılmıştır. Nitel araştırmalar yoluyla hem sık rastlanan bilgilere hem de farklı olan bilgilere ulaşılabilir. Veri kaynaklarının sık rastlanma durumu ya da farklılığı amaçlı örnekleme yöntemi ile sağlanabilir. Bu açıdan durum çalışmasının katılımcılarının belirlenmesinde amaçlı örnekleme yöntemlerinden kolay ulaşılabilir örnekleme ile ölçüt örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Durum çalışmasında ortaokul matematik öğretmenlerinin istatistiksel akıl yürütmeye ilişkin bilgilerini değerlendirerek mevcut durumun betimlenmesi amaçlandığından kolay ulaşılabilir örnekleme yöntemi ile yaygın ve tipik durumların yansıtılmasına özen gösterilmiştir. Örneklem seçiminde ortaokul matematik öğretmenlerinin mesleki deneyimleri, eğitim durumları ve çalışmaya katılmaya gönüllü olmaları dikkate alınmıştır. Durum çalışmasının aktarılabilirlik ölçütünün sağlanmasında diğer bir strateji olarak ayrıntılı betimleme kullanılmıştır. Bu amaçla durum çalışmasının gerçekleştirilme adımları, veri kaynaklarının neler olduğu; verilerin nasıl elde edildiği, nasıl analiz edildiği ve kategorilendirildiği ayrıntılı olarak açıklanmıştır.
Nicel araştırmalarda tekrar edilebilirlik özelliğini öne çıkaran güvenirlik kavramı yerine nitel araştırmalarda tutarlık kavramı benimsenmektedir. Tutarlık, araştırma sonuçlarının veriler yoluyla karşılaştırılabilmesi ve denetlenebilmesi ile mümkündür. Bu araştırmanın tutarlık ölçütünün sağlanmasında tutarlık incelemesi stratejisi kullanılmıştır. Verilerin denetlenebilmesi açısından durum çalışmasında ses ve görüntü kaydının yanında gözlem notları tutulmuştur. Ses ve görüntü kayıtlarının tümü çözümlenmiş ve yazılı doküman haline getirilmiştir. Böylece katılımcılara ait istatistiksel akıl yürütme testinin bulunduğu dokümanlar, orijinal ses ve görüntü kayıtları ile araştırmacı raporlarından istenildiği zaman tutarlık incelemesi yapılabilir.
Nitel araştırmalarda nesnellik ya da tarafsızlık teyit edilebilirlik ölçütü olarak ele alınmaktadır. Durum çalışmasının teyit edilebilirlik ölçütünü sağlamak adına teyit incelemesi stratejisi kullanılmıştır. Bunun için araştırmada elde edilen ham veriler, veri toplama araçları, analiz aşamasında yapılan kodlamalar, görüntü ve ses kayıtları gerektiğinde incelemeye sunulması için saklanmaktadır.