Saruhan ve Özdemirci (2013: 165) tarafından değişkenler “farklı gözlemlerde farklı değerler alabilen her nesne, özellik ya da durum, değişken olarak kabul edilebilir. Daha basit bir anlatımla birden fazla değer alabilen her şey değişkendir. Değişkenler araştırmadaki konumlarına göre dörde ayrılırlar:” şeklinde tanımlanmıştır.
• Bağımlı Değişken, • Bağımsız Değişken,
• Farklılaştırıcı/Düzenleyici Değişken, • Ara Değişken.
Araştırma modelinde yer alan anket çalışması aşağıdaki değişkenler tarafından biçimlendirilmiştir (Tablo 2).
Tablo 2 Araştırmanın değişkenleri
Tablo 2’de görüldüğü gibi, araştırmanın değişkenleri olan Etik Kodlar ölçeği Peppas (2003); Rekabet Avantajı ölçeği Gençtürk, Kandemir, Koç, ve Demirci (2010); Temel Değerler ölçeği Demirutku & Sümer (2010), Schwartz vd. (2001) ve
Değişkenler Ölçekler Soru Sayısı Ölçek Kaynağı
Sosyo-Demografik Değişkenler Cinsiyet, Yaş, Medeni durum, Eğitim düzeyi, Çalışma süresi (yıl) Toplam iş tecrübesi (yıl), Yöneticilik deneyimi (yıl),
Yöneticilik kademesi, Etik kod uygulaması, Etik eğitimi, Faaliyet alanı, Faaliyet süresi, Aile işletmesi durumu
13 -
Etik Kodlar Etik Kod 7 (Peppas, 2003)
Rekabet Avantajı Rekabet Avantajı
(Firma Sermayesi) 6 (Gençtrük, Kandemir, Koç ve Demirci, 2010) Temel Değerler Değişime Açıklık Kendini Güçlendirme Kendini Aşma Değişime Direnme 21 (Demirutku ve Sümer, 2010) (Schwartz vd. , 2001) (Morsümbül, 2014)
Morsümbül (2014)’ün çalışmalarından derlenerek hazırlanmıştır. Ölçekler içinde cümle yapıları ve ifade tarzları değiştirilmemiştir.
4.4.1. Etik Kod Ölçeği
Çalışmada kullanılan Etik Kod ölçeği, Peppas (2003) tarafından yapılan çalışmadan derlenmiştir. Peppas, 1998-1999 ve 2002-2003 yılları arasında, güneydoğu ABD'deki özel bir üniversitede gece programına katılan lisansüstü işletme öğrencilerine anket uygulamıştır. Kullanılan anketler, demografik bilgiler ve etik ilkeler üzerine olan sorulardan oluşmuştur. Demografik kısımda uyruk, cinsiyet, yaş, iş deneyimi ve etik alanında bir ders alıp almadıkları konusunda bilgiler katılımcılara yöneltilmiştir. Etik kurallarıyla ilgili kısım ise Becker ve Fritzsche'den alınmıştır (1987). Becker and Fritzsche (1987), Fransa, Almanya ve Amerika Birleşik Devletleri’nde yöneticilerin iş etiği davranışlarına yönelik araştırma yapmıştır. 70 katılımcı Fransa’dan, 72 katılımcı Almanya’dan ve 124 katılımcı Amerika Birleşik Devletleri’nden Becker ve Fritzsche'in çalışmasını yanıtlamıştır. Etik kodlara ilişkin ifadeler Becker ve Fritzsche tarafından aşağıda verilen amaçlar gözetilerek oluşturulmuştur.
Etik kodlar, iş koluna ilişkin etik seviyeyi belirleyecektir. Kodlar, uygulanması kolay unsurlardan seçilmiştir.
Kodlar, keskin kararları ve ani değerlendirilmiş bazı uygulamaları azaltabilecektir.
Etik olmayan durumları engellemede, kodlar yöneticilere yardımcı olacaktır.
Etik kodlar, yeterli büyüklüğe erişememiş işletmeleri, pazarın tehlikelerinden koruyacaktır.
Kodlar, kabul edilebilir davranışların sınırlarını belirlemeye destek olacaktır.
Çalışanlar, denetimden kaçabileceklerini düşündükleri esnada, etik kodları bir engel olarak değerlendireceklerdir.
Yukarıda bahsi geçen amaçlar dikkate alınarak 7 adet etik kod ifadesinden bir ölçek oluşturulmuştur. Ölçek, çok defa çeşitli yararlanıcılar tarafından kullanılmıştır. Google Akademik (2017) sayfasından 28.08.2017 tarihinde elde edilen verilere göre Becker ve Fritzsche'in 1987 yılına ait çalışması 197 kez alıntılanmıştır. Aynı şekilde Peppas (2003)’ın çalışması 31 kez alıntılanmıştır. Buradan anlaşıldığı üzere Etik Kod ölçeği araştırmacılar tarafından doğruluğu ve geçerliliği birçok defa sınanan güvenilir bir ölçek haline gelmiştir.
4.4.2. Rekabet Avantajı Ölçeği
Çalışmada kullanılan Rekabet Avantajı ölçeği Gençtrük vd. (2010) tarafından yapılan çalışmadan derlenmiştir. Gençtürk ve arkadaşları, çalışmalarında, rekabet avantajını 3 alt boyut ile değerlendirmişlerdir. Bunlar, marka sermayesi, firma sermayesi ve dağıtım kanalı sermayesidir. Keller (1993)’den aktaran Gençtürk, Marka sermayesini, “marka bilgisinin tüketicilerin marka pazarlamasına karşı tepkilerindeki ayırt edici etken” olarak tanımlamıştır. Firma sermayesi, “marka sermayesinden farklı ve bağımsız olarak, firmanın isminin ve çağrıştırdıklarının müşteriler üzerinde yarattığı etkilerin toplamı” şeklinde özetlenmiştir. Dağıtım kanalı sermayesi ise, “müşterilerin herhangi bir ürüne bulunduğu satış noktaları nedeni ile verdiği olumlu tepkilerin etkisinin toplamı” olarak ifade edilmiştir. Gençtürk, çalışmasının uygulama kısmında 30’dan fazla veri tabanını taramış ve 20 bilimsel dergiyi baz alarak Rekabet Avantajı ölçeğini oluşturmuştur. Üç alt boyutlu Rekabet Avantajı ölçeği, 184 katılımcı işletme tarafından cevaplandırılmıştır. Rekabet Avantajı ölçeğinde bulunan, Marka sermayesi 6 ifade ile; Firma sermayesi 6 ifade ile ve Dağıtım kanalı sermayesi 6 ifade ile değerIendirilmeye alınmıştır.
Bu çalışma için Gençtürk’ün Firma sermayesi ölçeği kullanılmıştır. Ölçek için Gençtürk, Bennet ve Gabriel (2001), Dacin ve Brown (1997), Rust vd. (2004), ve Lemon vd. (2001)’nin çalışmalarını kullanmıştır. Gençtürk’ün Firma sermayesi ölçeğini oluştururken yararlandığı ilk kaynak olan Bennett ve Gabriel (2001), çalışmalarında Birleşik Krallık’ta bulunan Tilbury, Felixstowe ve Liverpool limanlarında faaliyet gösteren işletmelere yönelik güven ve rekabet avantajını
araştırmışlardır. 144 işletmeye yönelik olarak yürütülen çalışma, işletmelerin, rekabet avantajına ilişkin ilgili alana yönelik çeşitli bilgiler sunmuştur.
Gençtürk’ün yararlandığı bir diğer kaynak olan Brown ve Dacin (1997), çalışmalarında, işletmenin yetenekleri ve kurumsal sosyal sorumluluk konularını irdelemiştir. Brown ve Dacin’in çalışmalarını 127 katılımcı ile gerçekleştirmiştir. Uygulama kısmında, anket kullanılmış ve çalışma bu anlamda, rekabet avantajı yaratmaya yönelik ölçeğin temelini oluşturmuştur.
Gençtürk, ayrıca Rust, Zeithaml ve Lemon (2004)’ın müşteri değeri ve marka konulu pazarlama çalışmasından da yararlanmıştır. Rust ve arkadaşları, Amerika Birleşik Devletleri’nde 23 farklı markaya ilişkin müşteri memnuniyeti anketi gerçekleştirmişlerdir. Sonuç olarak, Rust ve arkadaşlarının çalışmasında, işletmelerin rekabet avantajına sahip olmasının, müşteri memnuniyeti açısından pozitif etki yarattığı anlaşılmıştır.
Gençtürk, son olarak Lemon ve arkadaşlarının yayınlamış olduğu müşteri piramidi oluşturmada, kârlı müşteri etkisinin incelendiği çalışmadan yararlanmıştır. Lemon, çalışmasında, kârlı müşteri portföyü oluşturmada ve kârlı müşteriye hizmet sunmada işletmelerin rekabet avantajı elde etmiş olması önemli bir unsur olarak ele alınmıştır.
4.4.3. Temel Değerler Ölçeği
Temel değerler ölçeği, Schwartz’ın Portre Değer Ölçeği’’nden derlenmiştir. Schwartz’ın 1992 ve 1994 yıllarında yaptığı çalışmalar incelenmiştir. Schwartz’ın (2003) Avrupa Sosyal Araştırma Birimince de kullanılan 21 soruluk (EK. 3), Portre değer ölçeği bu çalışmada kullanılmıştır. Temel değerler ölçeğine yönelik olarak Demirutku & Sümer (2010), Schwartz vd. (2001; 2003) ve Morsümbül (2014)’ün çalışmalarından yararlanılmıştır.
Demirutku ve Sümer, Schwartz’ın 1992, 1996, 2001 ve Rokeach’ın 1973 yıllarında yapmış olduğu çalışmalarda geçen temel değerler değişkenini analiz etmiş ve Türkçe’ye uyarlamıştır. Demirutku’ya göre, Rokeach, 18 araç ve 18 amaç belirleyerek değerleri ölçmeye çalışmıştır. Schwartz ise 56 ifade ile değerleri
araştırmıştır. Çalışmasını 381 üniversite öğrencisi ile gerçekleştiren Demirutku, Türkçe’ye Temel Değerler Ölçeğini kazandırmıştır.
Schwartz, kendi geliştirmiş olduğu Portre Değerler Anketi (PVQ-Portrait Values Questionnaire) ile değer ölçümüne yeni bir soluk getirmiştir. Portre Değerler Anketi, bireyin 3 evrensel ihtiyacı olduğunu öne sürmektedir. Bunlar, bireyin biyolojik ihtiyaçları, sosyal etkileşim ihtiyacı ve toplumsallaşma ihtiyaçlarıdır. Birey, bu ihtiyaçlarına cevap vermek için kendisiyle özdeşleşen değerler kullanır. Schwartz, değerleri 10 başlık altında toplayarak insan davranışlarını özetlemeye çalışmıştır. Güç, başarı, hazcılık, uyarılım, özyönelim, evrenselcilik, iyilikseverlik, geleneksellik, uyma ve güvenlik olarak adlandırdığı değerler, 2 kutuplu bir daire etrafında anlam kazanmaktadır. Schwartz’ın 2 kutuplu ekseninde bir tarafta Uyarılım ve Özyönelim; diğer tarafta Uyma, Geleneksellik ve Güvenlik yer almaktadır. İfade sayısının 56 olması ve uzun soru cümleleri içermesi eleştirilere konu olunca Schwartz, 2001 yılında ölçeği 40 maddeye indirmiş ve anlaşılırlığı ise bir çocuğun cevaplayabileceği düzeye çekmiştir. Schwartz, 60 farklı ülkeden 200’den fazla örneklem kütlesi ile çalışmasını analiz etmiştir. Sadece İtalya’daki çalışmasına 5870 katılımcı dahil olmuştur. Güney Afrika’da 3493, Uganda’da 422, İsrail’de 200 katılımcı ile çalışma, amacına ulaşmıştır. Sonuç olarak Schwartz, 21 ifadenin değerleri tanımlamak için yeterli olacağını test etmiş, güvenilirliğini onaylamış ve literatüre kazandırmıştır.
Temel değerler ölçeğine ilişkin olarak baş vurulan diğer çalışma, Morsümbül (2014) tarafından kaleme alınmıştır. Morsümbül, Ankara’da kuşaklar arası değer değişimini ele almıştır. Çalışmasında, 3 kuşak halinde bölümlendirdiği evrenini şu özelliklere göre sınırlandırmıştır. Birinci kuşaktan 115 kişi, ikinci kuşaktan 303 kişi ve üçüncü kuşaktan 115 kişi seçilmiştir. Ölçek olarak Morsünbül de Schwartz’ın (2003) Avrupa Sosyal Araştırma Birimince de kullanılan 21 soruluk (EK. 3), portre değer ölçeğini kullanılmıştır.