Araştırma Sahası’nda Yerleşmenin Tarihçesi

Araştırma Sahası’nı oluşturan şehir, yönetim açısından Karaman il merkezidir. İl merkezi olan şehrin, 2004 yılındaki nüfusu 116 855 kişi idi. Bu nüfus büyüklüğü ile şehir Karaman iline bağlı ilçe merkezleri arasında çok büyük farkla birinci sıradadır. Karaman Şehri, şehir yerleşmeleri için kabul edilen 10 000 kişilik nüfus kriterine (Emiroğlu, 1975, s.127). 1940 yılında sahip olduğu 12 489 kişilik nüfus büyüklüğü ile ulaşabilmiştir.

Daha önce de belirtildiği gibi Karaman'ın yerleşme tarihi, günümüzden yaklaşık 6000 yıl öncesine kadar uzanmaktadır. Gerek iklim koşullarının yerleşme için çok elverişli olması ve gerekse de Karaman Ovası gibi verimli bir tarım alanın varlığı, insanların çok eski devirlerden beri bu yörede yerleşmelerine neden olmuştur. Nitekim sahada, Hititler ve Arzava gibi yerleşme tarihi oldukça eski olan antik şehirlere ait kitabeler ve şekiller mevcuttur.

Karaman il sınırları içerisinde Anadolu’nun Türklerin eline geçmesinden öncede dini, siyasi ve ekonomik merkezlerin bulunduğu bilinmektedir. Anadolu Selçuklu devletinin yıkılmasından sonraki beylikler döneminde de bu eski yerleşim yerleri Türklerin eline geçerek köyler, kasabalar ve şehirler kurulmuştur.

“Karamanoğulları Anadolu Türkmen beyliklerinin en mühimi en büyüğü en kudretlisi ve en devamlısıdır. Karaman Türkmen Beyliği 1250 yıllarından 1487 kadar takriben 237 yıl sürmüştür. Karamanoğulları Oğuzların Kaçar Boyları Beyleri’nden olan Ahmet Sadettin Beyin oğlu Nure Sofi Beyler’den inmişlerdir. ikibuçuk asırlık tarihleri sırasında Karamanoğulları’nın toprakları zaman zaman büyüyüp küçülmüştür. Karaman beyliği Türkiye’nin şu vilayetlerine yayılmıştır. Konya, Karaman, Niğde, Aksaray, Ankara, İçel, Kırşehir, vilayetlerinin tamamı Antalya’nın doğu yarısı Karamanoğulları nüfuz ve tabiyetinde bulunmuşlardır. Karamanaoğulları batıya doğru Antalya, Isparta ve Afyon dolaylarında zaman zaman yukarıdaki sınırlarıda aşmışlar akın mahiyetinde çok uzaklara gitmişler ve Bursa’yada girmişlerdir. Yukarıda gösterilen topraklar 146 000 km² olup o dönemde bu topraklar üzerinde 2 milyonun insanın yaşadığı tahmin edilmektedir”(Öztuna, 1990, s. 87).

“XVI. yy Larende kazası yerleşme merkezlerinin % 85’nin lokalisazyonu yapılmıştır. Bunlardan sadece % 40 kadarı varlıklarını bugüne kadar sürdürebilmiş olup, XVI. yy’da kaza dahilinde bulunan 194 köyden bugüne ulaşanların sayısı sadece 76’dır. Takip eden dönemlerde çeşitli nedenler ile bu sahadaki köylerden bazıları ortadan kalkerken, sonraki dönemlerde başka yerlerde başka isimler ile yeni köyler kurulmuştur. Fakat, aradan geçen zamanın uzunluğuna rağmen, günümüzde bile bu yerleşme dokusu eski seviyesine ulaşamamıştır”(Gümüşçü, 1997, s. 1).

Karaman yerleşim yeri olarak seçilmesinde bir çok faktör rol oynamıştır. Bunları iki başlık altında toplayabiliriz.

Fiziki Faktörler: Araştırma Sahası, Orta Toros Dağlarının kuzey eteklerinin hemen bitiminde ova tabanında kurulmuştur.

Araştırma Sahası’nın, Karaman Ovası’nın tabanında kurulmasının çeşitli nedenleri vardır. Ova tabanını tarıma elverişli bir toprağa sahip olması ve ova tabanından tarihi yolların geçmesi, yerleşimin ova tabanında kurulmasına neden olmuştur. Ova tabanında başta tahıl olmak üzere bir çok meyve ve sebze yetiştirilebilmektedir. Bu ürünlerin ekonomik olarak yetiştirilmesi ve ulaşım imkânlarının elverişli olması ova tabanının cazip yanlarıdır.

Ancak, tarihi çağlarda yerleşimin ova tabanında olması savunma yönünden elverişsiz bir ortam meydana getirmekteydi. Ova tabanının nimetlerinden yararlanmak isteyen, ancak bunun yanında kendilerini de korumak isteyen insanlar yerleşim yerini, Orta Toros Dağları’nın eteklerine yakınlaştırmışlardır. Bu sayede tehlike anında dağlara çıkarak kendilerini korumuşlardır.

Şehre ilk yerleşim yeri olarak kolayca savunma yapabilme düşüncesinden hareketle, çoğu kale şehri yerleşmelerinde olduğu gibi, nispeten yüksek bir konum seçilmiştir. Ancak bu yüksek kesim doldurma sonucu oluşturulmuştur. Daha sonraki dönemlerde güvenlik endişesinin giderek ortadan kalkmasıyla birlikte, şehir yerleşim sahası Ova, tabanına doğru genişlemeye başlamıştır. Eskiçağdaki Hitit ve Arzava antik şehirlerinin hemen hemen ortadan kalkmış izlerine ise, bugünkü Karaman Şehri’nin yerleştiği sahanın gerisindeki Karadağ ve Kızıltepe'de rastlanmaktadır.

Beşeri Faktörler: Araştırma Sahası, hemen her türlü sanayi, ticaret ulaşım ve tarım faaliyetlerinin kurulmasına elverişli bir konumdadır.

Ovada yetiştirilen ürünleri işleyen bir çok bisküvi bulgur ve un fabrikası bulunmaktadır. Ulaşımın elverişliliği bu faaliyetleri desteklemiş ve ilerletmiştir. Bu sayede Karaman Şehri çok çeşitli bir yerleşime sahne olmuştur. Şartların elverişliliği insanları çevreden çekmekte ve nüfus giderek artmaktadır. Bugün Karaman her türlü ihtiyacını kendi bünyesinden karşılayabilmektedir.

Araştırma Sahası, genel olarak toplu dokulu bir yerleşme özelliğine sahiptir. Ancak şehrin giderek gelişen Yunuskent, Beyazkent, A.Yesevi ve İ. Hakkı Konyalı

mahallerinde yerleşme çekirdeklerinin az da olsa dağılma eğilimine girdiği görülmektedir. Yeni yapılaşmaya açılan şehrin bu kesimlerinde çok katlı binaların yanı sıra, bahçeli tek katlı evlere de rastlanmaktadır. Beyazkent, İ. Hakkı Konyalı ve Sümer Mahalleleri ise, şehir yerleşim sahasından nispeten uzakta bulunmaktadır.

Bugünkü Karaman Şehri’nin yerleşme çekirdeğini; Hisar, Mansur Dede, Sekiçeşme, Ahiosman, Külhan, Kirişçi, Alişahane ve Çeltek Mahalleri’nin yer aldığı şehrin orta kesimleri oluşturmaktadır. Düz bir arazi olan bu kesimde oldukça plansız bir yapılaşma görülmektedir Genellikle tek ve iki katlı kerpiç evlerin yer tuttuğu şehrin bu sokakları oldukça dardır. Ayrıca yer yer çıkmaz sokakların da bulunması nedeniyle, ulaşımda güçlüklerle karşılamaktadır. Bu nedenle eski evlerin bir kısmı yol açmak ve yeni ev yapmak amacıyla yıkılmaktadır. Ancak bu tip düzenlemeler oldukça pahalıya mal olmaktadır. Bu nedenle şehir yerleşim sahasının güneydoğuya doğru genişletilmesi planlanmış ve 1985 yılından sonra şehir bu yöne doğru yatay olarak büyümeye başlamıştır (Şekil III.11).

Şehrin ova tabanından güneydoğuya doğru, Torosların uzantıları olan yamaçlara doğru büyümesi planlı ve modern semtlerin çoğalmasına neden olmuştur. Özellikle Yunuskent, İ. Hakkı Konyalı, A. Yesevi, Çeltek ve Gazidükkan mahallelerinde çağdaş yapı malzemeleri kullanılarak çok katlı binalar inşa edilmiştir. Böylece şehir plânlı bir yapılaşma dönemine girmiştir. Gerçekten de 1955 yılından sonra oluşturan ismet Paşa, Molla Fenari I. ve II. istasyon ve Atatürk gibi caddeler boyunca dört ve beş katlı betonarme binaların inşa edilmesi şehre modern bir görünüm kazandırmıştır. Aynı şekilde, işyerlerinin bir kısmı da yeni yerleşime açılan bu semtlere doğru kaymaya başlamıştır. Diğer yandan eski mahallelerde oturan ailelerin bazıları da konutlarını satarak yeni gelişen semtlerde konut satın alma yoluna gitmiştir. Gerçekten de bugün eski mahallelerdeki konutlarda daha çok köyden göç etmiş, gelir düzeyi düşük aileler oturmaktadır.

İlave imar planlarıyla 1985 yılından sonra, şehrin yatay büyümesi daha çok güney ve güneydoğu yönüne doğru olmuştur. Nitekim, bu devrede Yunuskent, Beyazkent, A. Yesevi've İ. Hakkı Konyalı mahallerinde yeni alanlar yerleşmeye açılmıştır. Bu sahalarda yapı kooperatifleri, modern siteler inşa etmeye başlamışlardır. Bazı siteler şehir merkezinden nispeten uzakta bulunmaktadır.

Özellikle çevre yolunun batısında ve kuzeybatısında konut yapımına pek izin verilmemesi, şehrin daha çok güney - güneydoğu yönünde büyümesine neden olmaktadır. Bunun en önemli nedeni ise, verimli tarım alanlarının kaybedilmemesi düşüncesidir.

Karaman Şehri’nin giderek çok hızlı bir şekilde gelişmesi ile birlikte, mahalle sayısı da artmaktadır. Nitekim, 1970 yılına kadar 23 olan mahalle sayısı, 2004 yılında 53'e yükselmiştir.

“Mahalle; ister aynı kökten gelmiş olsun, ister aynı fertlerinden oluşmuş olsun, veya aralarında Sosyo-ekonomik bağlar kurulmuş, karşılıklı dayanışma sistemi oluşmuş, uzak veya yakın mesafede kurmuş oldukları konutların oluşturdukları bir topluluktur”(Tunçdilek, 1987).

Şehir nüfusunun mahallelere göre dağılışı incelendiğinde ise, bazı farklılıklar dikkati çekmektedir. Örneğin, Ahmet Yesevi Mahallesi şehir nüfusunun % 4.13' ini barındırırken, Tahsin Ünal Mahallesi ise nüfusun ancak % 0.41 'ne sahiptir. Şehrin eski yerleşmeleri olan Tahsin Ünal, Tabduk Emre, Sekiçeşme, Kırbağı ve Sakabaşı az nüfuslu mahalleler durumundadırlar. Ancak, buna karşılık eski mahallelerden Ahmet Yesevi, Valide Sultan, Alacasuluk çok nüfuslu mahalleler durumundadır. Bunun en önemli nedeni ise; söz konusu mahallelerin konut yoğunluğunun fazla olmasıdır. Yakın yıllarda gelişmiş ve modern bir yapılaşmanın görüldüğü Gazidükkan, Mehmet, Bey, İ.H. Konyalı, Yunuskent ve Beyazkent mahalleleri de şehrin çok sayıda nüfus barındıran mahalleleri arasında yer almaktadır (Tablo III.9).

Tablo III.9: Araştırma Sahası’nda Nüfusun Mahallere Göre Dağılışı (2004)

Mahallenin Adı Hane Nüfus Yüzdesi (%)

A. Yesevi 1228 4824 4.13 V. Sultan 1342 4683 4.01 Alacasuluk 1244 4484 3.84 Alişahane 1254 4421 3.78 Zembilli 1173 4355 3.73 Larende 941 3694 3.16 Hürriyet 880 3683 3.15 Çeltek 997 3650 3.12 Mümine Hatun 832 3538 3.03 M.Akif Ersoy 887 3477 2.98 Mahmudiye 886 3274 2.80 Gevher Hatun 812 3224 2.76 Beyazkent 762 3222 2.76 Cumhuriyet 866 3121 2.67 Gazidükkan 801 3059 2.62 İmaret 826 2943 2.52 Pirireis 750 2849 2.44 Sümer 708 2833 2.42 K.K.Bekir 748 2767 2.37 Hacı Celal 728 2764 2.37 Nefise Sultan 711 2605 2.22 Külhan 711 2476 2.12 Rauf Denktaş 695 2457 2.10 Cedid 629 2210 1.89 K.Mehmetbey 508 1983 1.70 Kirişçi 536 1936 1.66 Yunuskent 512 1934 1.66 İ.H.Konyalı 477 1911 1.64 Hisar 476 1790 1.53 Yeşilada 475 1720 1.47 Siyaser 472 1712 1.47 Ziya Gökalp 439 1640 1.40 Yeni 432 1498 1.28 Abbas 397 1418 1.21 Hamidiye 370 1403 1.20 Fatih 333 1383 1.18 Topucak 367 1379 1.18 Mansurdede 347 1338 1.15 Fenari 334 1228 1.05 Koçakdede 315 1098 0.94 Bahçelievler 242 1072 0.92 Atatürk 254 1059 0.91 Sekiçeşme 284 1037 0.89 Osmangazi 262 1021 0.87 Ahiosman 280 954 0.82 Urgan 204 923 0.79

Kırbağı 240 870 0.74 Şeyh Şamil 215 819 0.70 Yenişehir 152 808 0.69 Sakabaşı 197 702 0.60 Tapduk Emre 156 642 0.55 Şeyh Edibali 112 482 0.41 Tahsin Ünal 139 482 0.41 Toplam 30938 116855 100.0

Kaynak: Karaman İl Sağlık Müdürlüğü Kayıtlarından Alınmıştır.

Karaman Şehri, hızlı bir gelişme eğilimi göstermektedir. Bu hızlı gelişme iki temel nedene dayanmaktadır. Birincisi; il olmasının getirdiği yeni hizmet alanlarının açılmasıyla oluşan ivmedir. İkincisi ise, gelişen sanayi sektörü ve organize sanayidir. Bu iki etken zincirleme bir etkileşim içerisine girmiş yerleşmenin ekonomik ve sosyal yapısının gelişmesine hız katmıştır. Ancak, son yıllarda kentin genelinde hissedilen bu gelişmelerin çoğu zaman plansız oluşuyor olması bu gelişmelerin gözle görülen oluşumu gerçek anlamda bir gelişme olarak değil tam bir büyüme olarak görülmektedir. Var olan büyüme eğilimi gerek mekansal alanda ve gerekse finansal alanda kısa zamanda programlanamaz ve planlanamazsa içinden çıkılması zor yeni problemlerle karşılaşılması olasıdır.

Ortaya çıkmaya başlayan sorunların çözümlerini bulmak ve ortaya koymak kolay olurken bunların kentsel mekana yansıtılmasında oldukça yüklü parasal kaynağa gereksinim duyulmaktadır. Karaman Belediyesi’nin 2004 yılı bütçesi sonucunda ortaya çıkan gerçek ise tüm bu çözümleri uygulamaya geçirmesi için kentin ve kentlinin beklenti içinde olduğu ve gelecekte de olacağı yerel yönetimin bugünkü bütçe rakamlarıyla bunların altından kalkmasının olanaksız olduğudur. Yerel yönetimler dışında devletin birçok kurum ve kuruluşunun üstlendiği hizmetlerin kentin büyüme hızı ile doğru orantılı olarak kentte yatırıma dönüşmesi gereği vardır.