ABD’de Antitröst Yasaları

Amerika’da 1800’lü yıllarda tröst olarak bilinen birkaç dev işletme bulunmaktaydı. Bu işletmeler, demiryolları, petrol, çelik ve şeker gibi ekonominin her bölümünü, kendi ürünlerinin arzını ve fiyatları kontrol etmekteydiler. Bir işletmenin bütün endüstriyi kontrol etmesi, rekabetin olmaması ve daha küçük işletmeler ve insanlar için satın almada seçim şansını ortadan kaldırmıştır. Bununla birlikte fiyatlar yükselmiş ancak kalite düşmüştür. Bu durum toplumda çeşitli sıkıntıları beraberinde getirmiştir. Tröst sahibi iş adamları gittikçe daha zengin olurken, hükümet bu durum karşısında faaliyete geçme kararı almıştır. Hükümet birçok tröstü antitröst yasaları olarak bilinen kurallara uymak zorunda bırakmıştır. Bu kuralların amacı, piyasada rekabeti destekleyerek tüketicileri korumak olmuştur (FTC, 2014: 1).

1890 yılında en eski antiröst yasası olan Sherman Yasası'nın kabulünden günümüze kadar geçen süre zarfında, antitröst yasaları her zaman rekabet ve pazar gücü gibi temel ekonomik kavramlar üzerine odaklanmıştır. Bir yüzyıl boyunca Amerika’da rakipler için sabit fiyatlandırma kartelleri ve piyasa gücünü kullanarak tekelleşmeye gitmek yasadışı sayılmıştır (Kaplow ve Shapiro, 2007: 1077). Bu nedenle Amerikan rekabet hukukunda, yapılan yasalara uygun olmayan büyüme stratejilerini önlemek amacıyla ön bildirim şartı getirilmiştir. Değerlendirmeler sırasında yatay birleşmeler, diğer birleşme türlerine göre daha sıkı bir kontrolden geçirilmiştir. Buna ek olarak dikey birleşmeler başka işletmelerin pazara girmesini zorlaştırdığı, karma birleşmeler de olası rakipleri ortadan kaldırdığı için soruşturma geçirmektedir (Şahin, 2011: 2). Amerika’da bilinen ilk ve temel yasa Sherman Yasası’dır. Diğer yasalar Sherman yasasını tamamlayıcı ve geliştirici özellik göstermektedir (Aslan, 1999: 67). Yapılan bu değerleme kapsamında ABD’de uygulamaya konan antitröst yasaları aşağıda açıklanmıştır.

1.4.1.1. Sherman Yasası

En eski ulusal antitröst yasası olan Sherman yasası belirli antitröst hükümler içermemesine rağmen bu yasada tröst şeklindeki birlikteliklerin rekabeti sınırlamak, ticareti kısıtlamak veya komplo kurmak amacıyla yaptıkları her sözleşme yasadışı olarak kabul edilmiştir. Aynı zamanda bu yasada tekelci girişimlere adli para cezaları öngörülmüş ve bu tür girişimleri suç olarak tanımlamıştır. Bu yasanın birinci maddesi ile karteller, ikinci maddesi ile ise monopoller yasaklanmaktadır. Ancak kartellerin yasaklanması birleşme işlemlerinin çözüm

olarak görülmesine neden olmuştur (FTC, 2014: 1; Marks, 2; Sarıca, 2008: 56; McAfee ve Vakkur, 2004: 2; Ilıcak, 2003: 6).

Yasanın 1. maddesi eyaletler arası veya uluslararası çapta adil olmayan ve ticareti kısıtlamaya yönelik olan her türlü sözleşme, kombinasyon ve komploları yasaklamaktadır. Bu yasa özünde makul olmayan bir koşul ile rakipler arasında yapılan anlaşmaları kapsamaktadır. Makul olmayan anlaşma şartları ve eylemler; fiyatları sabitlemek, ürün veya hizmet arzını sınırlamak, faaliyet alanlarını, müşterileri, tedarikçileri ya da alınan veya satılan ürün ve hizmetlerin çeşitlerini paylaşmak, rekabeti sınırlamak, pazardaki diğer işletmeleri dışlamaktır. Yasanın 2. maddesine göre; eyaletlerarası veya uluslararası çapta tekelleşme, tekelleştirme girişimi, ya da tekelleştirme için yapılan bir kombinasyon veya komplo yasaklanmakta ve bu eylemleri gerçekleştiren kişiler suç işlemiş sayılmaktadır (Şahin, 2011: 3; ExxonMobile, 2007: 14).

1.4.1.2. Clayton Yasası

Sherman Yasası ile birlikte işletmelerin uygulamaları da değişmiş tröstler dağılmaya başlamıştır. Ancak bazı işletmeler üretimi ve fiyatları kontrol etme sorununu birleşerek çözmüşlerdir. 1914 yılında Clayton Yasası, rekabeti sınırlayan birleşme ve satın almaları durdurarak tüketicileri korumak amacıyla kabul edilmiştir. Yasaya göre rekabeti canlandırmak ve serbest piyasa koşullarını korumak amacıyla yasadışı fiyat anlaşmaları ve tekelci eylemler yasaklanmıştır. Ancak bu yasa, rekabet karşıtı davranışları adli suç olarak tanımlamamakla beraber bu davranışları yasadışı olarak kabul etmiştir. Bununla birlikte yasa üç misli hasar cezasına izin vermiştir. İşletmelerin, diğer rakip işletmelerin varlıklarını satın alarak yaşanan birleşmelerin önüne geçememesi bu yasanın önemli bir boşluğu olmuştur (ExxonMobile, 2007: 14; Yıldız, 2007: 3; McAfee ve Vakkur, 2004: 2; Marks, 2).

1.4.1.3. Federal Ticaret Komisyonu Yasası

Yasa, ticareti etkileyen aldatıcı ve adil olmayan uygulamaları veya rekabet yöntemlerini yasaklamaktadır. Bu yasaklar, birleşmeler yoluyla bankalarda dahil olmak üzere ticaret yapan bütün kişilere uygulanmaktadır. Adil olmayan uygulamalar, tüketiciler üzerinde önemli zararlara yol açan işlemleri, tüketiciler tarafından kanılması mümkün olmayan işlemleri ve tüketicilere veya rekabete olan faydalara gölge düşüren dengeleyici işlemleri kapsamaktadır. Aldatıcı uygulamalar ise maddesel olarak tüketiciyi yanıltabilecek ihmaller, sunumlar veya yanlış yönlendiren uygulamaları kapsamaktadır. Bu kapsamda adil olmayan işletme uygulamalarının takibi için Federal Ticaret Komisyonu Yasası ile yeni bir federal kurum

oluşturulmuştur. Federal Ticaret Komisyonuna aldatıcı uygulamaları ve adil olmayan rekabet yöntemlerini araştırma ve durdurma yetkisi verilmiştir. Bugün, Federal Ticaret Komisyonunun Rekabet Bürosu ve Adalet Bakanlığının Antitröst Bölümü üç temel federal antitröst yasasını uygulamaktadır (ExxonMobile, 2007: 15; FederalReserve, 1; FTC, 2014: 1).

1.4.1.4. Robinson-Patman Yasası

Robinson-Patman yasası 1936 yılında Clayton yasasının iyileştirilmesi olarak yapılmıştır. Fiyat farklılaştırması hususunda suçun unsurları; ABD veya ABD sınırları içinde kullanım, tüketim veya yeniden satışı için aynı satıcı tarafından aynı sınıf ve kalitedeki malın, fiyat farklılıkları ile iki veya daha fazla alıcıya, iki veya daha fazla satıcının, rekabetçi yaralanmalara neden olmasını kapsamaktadır. Kısacası bu yasa rekabeti engelleyen fiyat farklılaştırmalarını yasaklamaktadır. Bir tedarikçi maliyet farklılıkları gibi geçerli bir mazereti olmadığı sürece perakendecilerden birini diğerinden daha fazla ücretlendirirse bu yasayı ihlal etmiş sayılmaktadır. Yasanın yaptırımları; suçla ilgili olarak uygulanan cezalar, bireyler için hapis cezası, üç misli hasar cezası ve ihtiyati haciz cezalarını kapsamaktadır (ExxonMobile, 2007: 15; McAfee ve Vakkur, 2004: 2).

1.4.1.5. Hart-Scott-Rodino Yasası

Hart-Scott-Rodino Yasası 1976 yılında hükümetin, birleşmenin antitröst yasalarını ihlal edip etmeyeceğine karar vermesi sürecine bir düzen getirmek için kabul edilmiştir. Yasa, Önbirleşme Bildirim Raporlarına dayanan ön antitröst incelemesi yapılırken, büyük birleşme, satın alma ve ortak girişim planlayan işletmelerin veya bireylerin bu planlarını Adalet Bakanlığına ve Federal Ticaret Komisyonuna bildirmeleri ve otuz gün beklemelerini gerektirmektedir. İlk inceleme antitröst sorunlarının varlığını gösterirse hükümet süreyi daha da uzatabilmektedir. Yasa kapsamında işlem büyüklükleri, kilit direktörlükler ve satın alınan işletmedeki çalışan sayılarına belirli eşikler getirilmiştir (FTC, 2014a; Kelley Drye, 2014: 142; Aspatore, 2005: 9).