1.1. Ankara Manevrasının Ġcra Edilmesinin Nedenleri
1933 yılının Ekim ayında Ankara‟da küçük çaplı bir manevra yapılmasına karar verilmiĢtir. Bu manevra ile ilgili olarak Erkânı Harbiye Reisliği tarafından Riyaseti Cumhur Umumi Kâtipliği‟ne 30 Eylül 1933 tarihinde bir telgraf çekilmiĢtir. Bu telgrafta, 29 Ekim 1933 tarihinde yapılacak Cumhuriyet Bayramı kutlamalarına, resmigeçit yapmak üzere, katılacak olan 4‟üncü Kolordu Komutanlığı‟nın Ankara- Mallı Köy arasında bir manevra yapmasının faydalı olacağı bildirilmiĢtir.
Telgrafta ayrıca, manevra ile ilgili olarak 4‟üncü Kolordu Komutanlığı‟nın gereken hazırlıkları yaptığı, manevranın 6 Ekim 1933 tarihinde baĢlayacağı, harekâtın 4‟üncü Kolordu Komutanı tarafından idare edileceği de bildirilmiĢtir. Planlamaya göre manevranın üç gün süreceği ve 8 Ekim‟de sona ereceğinin belirtildiği telgrafın devamında manevra meseleleri ve katılacak birlikler hakkında da bilgilere yer verilmiĢtir376
.
AraĢtırmamızda, ani bir kararla yapılması gündeme gelen Ankara Manevrası ile ilgili olarak bütçeden bir kaynak planlanmadığını, ancak ihtiyaca binaen bütçede
değiĢiklik yapıldığını tespit etmiĢ bulunuyoruz. Bu kapsamda, 4‟üncü Kolordu‟nun EskiĢehir ile Ankara arasında yapacağı manevraya iĢtirak edecek iki tayyare bölüğünün masraflarının karĢılanması için, 1933 bütçesinin nazım faslının rakamsız maddesinden 10.000 liranın indirilerek yeniden açılacak 18‟inci manevra maddesine eklenmesine karar verilmiĢtir. Konuyla ilgili Gazi Mustafa Kemal imzalı kararname, Maliye Vekilliği‟nin mütalaası sonucu, Ġcra Vekilleri Heyeti‟nce 17 Eylül 1933 tarihinde kabul edilmiĢtir377
.
Ankara Manevrası ile ilgili olarak araĢtırmamız sırasında bu manevraya bilfiil iĢtirak eden birliklerde görev yapan erlerin terhislerinin de manevra sonuna kadar ertelendiği bilgisine ulaĢtık. Bu kapsamda terhislerin tecilini içeren, Milli Müdâfaa Vekilliği‟nin, 11 Eylül 1933 tarihli 1422 sayılı tezkeresi aynı gün Ġcra Vekilleri Heyeti‟nce kabul edilmiĢ, 13 Eylül 1933 tarihinde de CumhurbaĢkanı tarafından onaylanmıĢtır378
.
1.2. Ankara Manevrasının Ġcrası
Yukarıda adı geçen telgrafın ekinde yer alan meseleye göre manevranın icrasıyla ilgili belge ve buradan edinilen bilgilere göre manevranın icrası Ģu Ģekilde planlanmıĢtır:
1933 Ankara Manevrası‟nda 4‟üncü Kolordu Komutanlığı birlikleri mavi ve kırmızı olmak üzere ikiye ayrılmıĢtır. Kırmızı birlikler dost kuvvetlerini, maviler ise düĢman kuvvetlerini temsil etmiĢtir. Her manevrada olduğu gibi burada da bir mesele üzerinden harekât planlanmıĢ ve icra edilmiĢtir.
Bu meseleye göre Mavinin Marmara‟nın doğu ve güney sahillerinden ilerleyerek taarruz ettiği varsayılmıĢtır. Kırmızı kuvvetlerin bu taarruz karĢısında muharebe ederek, Zafranbolu doğusu- Bayendir -Kızılhamam doğusu-Sincan Köyü umumî hattı ile Kırgız dağı – Kütahya – Simav Gölü hattına çekilerek, 3 Ekim tarihinden itibaren savunmaya geçtikleri kabul edilmiĢtir.
377 BCA. , 030. 18. 01. 02/39. 64. 18, Tarih, 17.09.1933.
Kırmızı Kuzey birliklerinin güneyinde 1‟inci Kolordu birlikleri mevzilenmiĢtir. Kırmızı BaĢkumandanlığı harekâtını, bir bölgede ağırlık merkezi teĢkil edip muharebesine devam ederek maviyi yıpratmak ve mavi birliklerini ayrı ayrı yok etmek olarak planlamıĢtır.
Kırmızı kuvvetlerin kuruluĢunda bulunan ve doğudan nakledilmekte olan 8‟inci Tümen kuvvetli def-i hava tertibatı (hava savunma) himayesinde ilerleyerek, Ankara Ġstasyonu‟na indirilmiĢtir. 8‟inci Tümen, 5 Ekim günü saat 18. 00‟de Kuturgun-KızılcaĢar-Yalıncık-Kara Kusun mıntıkasında tertiplenerek, emniyet kıtalarını Yağlıca-Ġncik hattına çıkarmıĢtır.
8‟inci Tümen Komutanlığı, 5 Ekim saat 20.30‟da Kırmızı ġimal Ordusu Komutanlığı‟ndan mavinin son durumu hakkında bir emir almıĢtır. Bu emirde, tayyareler tarafından yapılan keĢif neticesinde; mavi ordudan bir tümen kadar olduğu tahmin edilen kuvvetlerin 5 Ekim saat 17.30‟da Mallı Ġstasyonu-Cerci Köprü mıntıkasına geldiği bildirilmektedir. Ayrıca Mihalıccık, Sarı Köy mıntıkasında mavi kıtaların bulunduğu tespit edilmiĢtir. Yapılan değerlendirme sonucunda; Kırmızı ġimal Ordusunun 6 Ekim‟de bulunduğu mevziide savunmasına devam edeceği, 8‟inci Tümen‟in ise mavinin muhtemel taarruzuna karĢı demiryolu hattı güneyinden Kırmızı ġimal Ordusu‟nun güney yanını koruması emredilmiĢtir379
.
Marmara‟nın doğu ve güney sahillerine çıkarılan Mavi 1 ve 2‟nci Orduları, çıkarma yaptıkları bölgede karĢılarına çıkan Kırmızı Ordu birliklerine taarruz etmiĢlerdir. 3 Ekim tarihinde 1‟inci Mavi Ordu Sincan Köyü batısı-Kızılhamam- Bayendir -Zafranbolu ve uzanan hattına ilerlerken; 2‟nci Mavi Ordu Ġnkaya-Emet- Kütahya-Yörük Karacaviran hattına kadar ilerlemiĢtir.
Bu arada, Mavi 1‟inci Ordunun güney kanadında 1‟inci Kolordu‟nun bulunduğu bilgisi verilmiĢtir. Mavi Ordular Grubu Kumandanlığının maksadının; taarruza devam ederek birbirinden ayrılmıĢ olan Kırmızı Orduları ayrı ayrı yok etmek ve kat‟î neticeyi kazanmak olarak ifade edilmiĢtir.
Mavi Ordular Grubu Kumandanlığı, evvela, iki Mavi Ordu arasındaki irtibatı
temin etmek ve mavi orduların iç yanlarını korumak için, mürettep 4‟üncü Kolordu‟yu Mihalıccık-Sarıköy-Sarayköy-Çayırhan mıntıkasında toplamıĢtır. Bu kolordudan bir piyade alayı, bir ağır topçu taburu ve bir tank bölüğü ile takviye edilen, 23‟üncü Tümen, Çerçi Köprü-Gandavur Çiftliği-Mahmut Oğlu Pınarı-Mallı Ġstasyonu mıntıkasına yönlendirilmiĢtir.
5 Ekim akĢamı bulunduğu bölgede tertiplenen 23‟üncü Tümen, emniyet kıtalarını Kılıç Gediği-Elâgöz-Kotope hattına ilerletmiĢtir. Tümene 5 Ekim saat 20. 00‟ye kadar; 4‟üncü Kolordu tarafından, Mavi Orduların 6 Ekim‟de taarruzlarına devam edeceği, takviyeli 23‟üncü Tümen‟in 5 Ekim saat 18. 00‟den itibaren 1‟inci Ordu‟nun emrine verildiği bildirilmiĢtir. Ayrıca 4‟üncü Kolordu‟nun 2‟nci Ordu‟nun taarruzunu takviye edeceği bilgisi verilmiĢtir380
.
Mavi 1‟inci Ordu‟dan gelen istihbaratta, 5 Ekim akĢama doğru yapılan hava keĢfine göre, Ankara güney batısında Kotorgin-Lotomo-Yalıncık-Karakusun mıntıkasında 2-3 alay kadar olduğu tahmin edilen bazı kırmızı kuvvetlerin toplandığının görüldüğü bildirilmiĢtir. Bu durumda Mavi Orduların, 6 Ekim‟de taarruzlarına devam edeceği, takviyeli 23‟üncü Tümen‟in, Ankara batısında toplandığı haberi alınan kırmızı kuvvetleri bertaraf ederek Kırmızı Ordunun yan ve gerilerine müessir olacak Ģekilde taarruz edeceği emredilmiĢtir. Mavi Ordu güney kanadındaki 1‟inci Kolordu ile 23‟üncü Tümen arasındaki keĢif, emniyet, muharebe ara hattının Mallı Köyü - Sincan Köyü - Çakırlar Çiftliği hattı olduğu ve bu hattın 23‟üncü Fırka‟ya ait olduğu belirtilmiĢtir.
Ayrıca sivil halkın rahatsız olmaması için Elâgöz-Kotobe hattının 6 Ekim saat 09.00‟dan evvel geçilmemesi de hatırlatılmıĢtır381.
BaĢlangıçta da ifade ettiğimiz gibi bu manevra ile ilgili askeri kaynaklarda bilgi bulunamamıĢtır. Sadece planına ulaĢtığımız bu manevra ile ilgili 6 Ekim 1933 tarihli Cumhuriyet Gazetesi‟nde, manevranın icrasına devam edildiği on, on beĢ gün daha devam edeceği bilgisi bulunmaktadır382
.
380 T. C. CumhurbaĢkanlığı ArĢivi, Kutu Nu: 1/175(47-1), Fihrist Nu: 58, Belge Nu: 58-4
381 T. C. CumhurbaĢkanlığı ArĢivi, Kutu Nu: 1/175(47-1), Fihrist Nu: 58, Belge Nu: 58-5